Historische context 1: Steden en burgers in de Lage Landen, 1050 - 1700

1. De opkomst van een stedelijke burgerij in Vlaanderen (1050-1302)

Van regionale handel naar internationale handel

Door de hoge landbouwproductiviteit en de schapenhouderij in de regio van de stad Atrecht veroverde die stad een centrale plaats in de lakennijverheid. Hierdoor ontstond een groeiende behoefte aan een efficiënt handelsnetwerk, wat leidde tot de aansluiting bij een al bestaand handelsnetwerk: de HanzeSamenwerkingsverband van handelaren of steden die elkaar steunen bij de handel. . Handelaren in de bisschopsstad Atrecht vonden aansluiting op dit netwerk, dat zich niet alleen beperkte tot lokale handel, maar zich ook richtte op de handel in het Heilige Roomse Rijk (huidig Duitsland). De keizer van dit gebied schonk de Atrechtse handelaren tolvrijheid en vrij toegang tot de steden in zijn Rijk. In de twaalfde en dertiende eeuw kwamen de handelaren in contact met de uitstrekte jaarmarkten in Frankrijk en handelden zelf met de Italiaanse stadstaten.

Van wisselbrief tot bank

De jaarmarkten speelden een cruciale rol in de uitbreiding van de handelsactiviteiten. Ze dienden als belangrijke ontmoetingsplaatsen waar handelaren uit verschillende regio’s bijeenkwamen om hun goederen te verhandelen. Deze jaarmarkten boden een platform voor de uitwisseling van kennis, ideeën en producten tussen verschillende handelscentra. Maar handel tussen handelaren uit verschillende steden werd bemoeilijkt doordat zij in hun eigen valuta wilden betalen. Om dit probleem op te lossen, ging men wisselbrievenEen document met daarop een geldbedrag dat op een andere plek opgeëist kan worden of als betaalmiddel kan dienen.  gebruiken.

Bron 5. Een middeleeuws telhuis. In eerste instantie waren deze bedoelt om vreemde valuta om te wisselen. Later zouden ze ook gaan functioneren als bank.

Na verloop van tijd begonnen bepaalde kooplieden en handelscentra zich te specialiseren in het uitgeven en inwisselen van wisselbrieven, zo ook handelaren uit Atrecht. Ze werden bekend als wisselbanken. Deze wisselbanken verleenden diensten zoals het omwisselen van wisselbrieven tussen verschillende valuta’s, het uitgeven van nieuwe wisselbrieven tegen een vergoeding en het verstrekken van leningen op basis van wisselbrieven. Hierdoor groeiden ze uit tot centra van financiële activiteiten en vormden ze de vroegste vormen van banken.

Een andere manier waarop de rijke kooplieden hun positie versterkten, was door leningen te verstrekken aan edellieden. Door financiële steun te bieden aan de adel, kregen de kooplieden invloed op het stadsbestuur en konden ze hun economische belangen veiligstellen. Dit gaf hen niet alleen financiële macht, maar ook politieke invloed in de stad.

Gilden

Naast de handel op jaarmarkten, organiseerden rijke kooplieden zich ook in koopliedengilden. Deze gildenDe organisatie van ambachtslieden die in de stad hetzelfde beroep uitoefenen.  waren verenigingen van handelaren die samenwerkten om hun economische belangen te behartigen. Ze legden gezamenlijke handelsregels vast, beschermden elkaars belangen en streefden naar een monopoliepositie in de handel. Door zich te organiseren in deze gilden konden de kooplieden hun positie versterken en invloed uitoefenen op het stadsbestuur.

In navolging van de handelaren, begonnen ook andere ambachten – zoals wolwevers – zich te verenigen in gilden. Door samen te werken konden de Atrechtse wevers groter, sneller en kwalitatief betere textiel produceren dan bijvoorbeeld Duitse concurrenten. Dit leidde tot innovaties als het combineren van verschillende wol soorten en het vervilten van wol met molens om zo de beste textiel van Noord-Europa te maken. Deze beroepsorganisaties hadden veel invloed op de middeleeuwse stedelijke samenleving. Zo hadden ze vaak een eigen altaar in de kerk waar gildeleden bij begrafenissen en bruiloften bij elkaar kwamen. Ook zorgden gilden voor zieke leden, weduwen en wezen van gildeleden. Maar de gilden vervulden voornamelijk een economische rol.

Handelaren konden erop vertrouwen dat gildeproducten uit Atrecht van hoge kwaliteit waren. Zo zorgden de gilden voor het bonum communeStadsgemeenschap waarin burgers en stadsbestuur samen streven naar de welvaart en welzijn van de stad en haar inwoners. , want ze bevorderden nijverheid en handel, en daarmee de welvaart van de stad.

De stad: een sociaal gebeuren

In de steden hadden rijke en invloedrijke families (patriciaatGroep van rijke, grondbezittende burgers. ) vaak de macht, die als sinds vele generaties grond bezaten en rijk waren geworden met de handel. Mannelijke leden van deze families vormden een raad van schepenen die het stadsbestuur vormden en de wetten van de stad bepaalden. Schepenen waren ook verantwoordelijk voor het handhaven van orde en rust. Het raadhuis diende als vergaderplaats voor de raad. De heer van een gebied kon ook vertegenwoordigd worden in de raad door een schout of baljuw. Vanaf de vijftiende eeuw hadden veel steden burgemeesters die verantwoordelijk waren voor het dagelijkse bestuur voor een bepaalde periode.

De stad kende een moeilijk te doorbreken sociale hiërarchie:

• Patriciërs lieten grote, dure huizen bouwen; naar voorbeeld van de adel. Maar ook in hun leefstijl probeerden zij de adel te imiteren. Zo kochten patriciërs kostbare kleding, lieten ze voorwerpen van waarde vervaardigen en aten duur voedsel – zoals wild, gevogelte en specerijen. De patriciërs lieten niemand toe tot hun kring. Door vriendjespolitiek te bedrijven bleven belangrijke posities binnen de welgestelde families.
• Onder de patriciërs stond een groep nieuwkomers – die rijk waren geworden met de handel. Zij konden qua economische middelen concurreren met de patriciërs, maar maakten door de gevoerde patricische vriendjespolitiek geen kans op een plek binnen het stadsbestuur.
• Gildeleden vormden de derde sociale laag, waarbinnen gildemeesters de hoogste positie hadden. Zo stonden de leden die het zware en vieze werk deden onder de meesters. Hetzelfde gold voor leerlingen.
• Arbeiders die niet tot een gilde behoorden of zij die geen vast werk hadden, golden als de laagste sociale groep.

Meestal wordt de term het gemeenDe arme laag van de bevolking in een (middeleeuwse) stad.  gebruikt als aanduiding voor alle burgers die niet tot het patriciaat behoorden.

Patriciërs in Vlaamse steden knoopten banden aan met de adel en gedroegen zich steeds vaker als adel. Tussen hen en het gemeen, aangevoerd door ambachtslieden, ontstonden steeds meer spanningen over bestuur, oneerlijke rechtspraak en over werkomstandigheden. Met de Guldensporenslag (bron 7) lieten Vlaamse ambachtslieden en boeren in 1302 zien dat ze waren opgewassen tegen patriciërs en feodale heren.

2. Van slimme handelsstad naar protestantsbolwerk (1302-1602)

Rond het jaar 1300 verloor Atrecht zijn positie als centrum van economische bedrijvigheid aan Vlaamse steden zoals Brugge. Brugge, gelegen aan het Zwin, een waterweg die gemakkelijk toegankelijk was voor zeeschepen, werd een belangrijk handelsknooppunt. Dit gebeurde doordat Brugge verbinding vond met de handel in steden van de Hanze en zelfs met regio’s in Spanje en Italië via de Noordzee.

Brugge: een slimme handelsstad

Brugge wist zijn aantrekkingskracht voor handelaren te behouden, zelfs toen het Zwin begon te verzanden, door slimme maatregelen te nemen. Dit zorgde ervoor dat handelaren graag naar de stad bleven komen. De verschuiving van economische activiteit van Atrecht naar Brugge werd vooral veroorzaakt door de groeiende overzeese handel:

• Italiaanse handelaren, met name Genuezen, bezochten oorspronkelijk de jaarmarkten in Noord-Frankrijk. Maar door de toenemende onveiligheid in dat gebied, met name door de Honderdjarige Oorlog tussen Frankrijk en Engeland, gaven zij de voorkeur aan reizen per schip naar Vlaanderen.
• De textielnijverheid in steden als Brugge en Gent groeide explosief, wat leidde tot een tekort aan lokale wol. Dit resulteerde in een snelle toename van de import van wol uit Engeland, die via de haven van Brugge liep.
• Door de verstedelijking van Vlaanderen konden lokale boeren niet langer voldoende graan produceren om aan de vraag te voldoen. Hierdoor werd de invoer van graan uit het Oostzeegebied noodzakelijk.

In eerste instantie werd deze handel gedomineerd door de Hanze, de grootste handelsbond van Europa, bestaande uit Duitse en Baltische steden. Handelaren verbonden aan de Hanze brachten niet alleen graan, maar ook kostbare producten zoals bont en barnsteen mee. Vanuit Brugge exporteerden ze Vlaamse stoffen, wijn en goederen uit het Middellandse Zeegebied naar het noorden.

In Brugge combineerden handelaren de principes van de wisselbrief en bankwezen tot ‘s werelds allereerste koopmansbeurs. De betaling van goederen begon steeds vaker plaats te vinden via wisselbrieven. De patriciërsfamilie Van der Beurse specialiseerde zich in de wissel- en geldhandel. Ze wisselden vreemde munten om, betaalden wisselbrieven uit, voerden geldtransacties uit van de ene rekening naar de andere, hielden geld in bewaring of leenden het uit. Het woord ‘(koopmans)beurs’ is afgeleid van de naam van deze familie. Deze ontwikkeling trok verschillende Hanzen, handelshuizen en groepen handelaren aan, die speciale handelsprivileges verkregen in de stad. Ze vestigden hun eigen kantoren, vaak met opslagfaciliteiten. Het stadsbestuur fungeerde als bemiddelaar bij geschillen tussen handelaren, en als bemiddeling niet slaagde, zorgden de Brugse schepenen voor efficiënte rechtspraak.

Aan het einde van de veertiende eeuw ontstond in Deventer een vergelijkbare beweging: de Moderne Devotie van Geert Grote. Als zoon van een rijke koopman werd Geert Grote priester. Hij gaf daarentegen niets om rijkdom en keerde zich tegen de pocherige manier waarop de Katholieke Kerk haar rijkdom toonde. Zijn boodschap sloeg aan. Steeds meer burgers droegen deze individuele en zeer persoonlijke geloofsbeleving uit. Maar de Kerk had weinig invloed op deze manier van het geloof beleven. Als reactie hierop ontstond een tegenbeweging waarin dezelfde sobere en religieuze waarden centraal stonden, maar wel onder het gezag van de Katholieke Kerk. Dit uitte zich in het stichten van begijnhoven.

Bourgondisch Vlaanderen

Halverwege de veertiende eeuw gaf de Franse koning het hertogdom Bourgondië aan zijn vierde zoon, Filips de Stoute. Via huwelijken, erfenissen en veroveringen wisten Filips en zijn opvolgers steeds meer gebieden in handen te krijgen, waaronder gewesten in de Nederlanden. Net als zoveel edelen en steden in de veertiende eeuw, streefden de Bourgondische hertogen naar zelfstandigheid. Terwijl de Franse koningen dit juist probeerden in te perken. De Bourgondische hertogen probeerden zich los te maken van Frankrijk door net als de Franse en Engelse koningen een sterke staat te stichten met overal dezelfde wetten (uniformeren) en te regeren vanuit één punt met behulp van ambtenaren (centraliseren).

Brugge, Gent en Antwerpen kwamen daartegen in opstand. Zij hadden in de loop van de tijd allerlei stadrechten en privileges verworven, die door dit uniformeren en centraliseren teniet werden gedaan. De Bourgondische hertog Filips de Goede bestreed dit particularismeHet streven naar het behouden van je eigen voorrechten.  met de volgende maatregelen:

• De Rekenkamer in Brussel was verantwoordelijk voor het innen van centrale belastingen.
• In Mechelen installeerde hij een raad van juristen die advies gaven over wetten en uit naam van de hertog rechtspraken.
• En vertegenwoordigers uit de gewesten kwamen naar de hertog toe als hij een Staten-GeneraalVergadering van vertegenwoordigers van de Gewestelijke Staten . Zo hoefde de hertog niet meer in elk gewest apart met afgevaardigden van de drie standen in gesprek.
• Daarnaast bestreed Filips opstanden die in zijn gebieden uitbraken.

Zowel de oorlogen als de politieke maatregelen kostten zoveel geld, dat Karel de Stoute, Filips’ opvolger, zich niet bepaald geliefd maakte. Na Karels dood grepen zijn tegenstanders hun kans en veroverden grote delen van de Bourgondische gebieden. Maria van Bourgondië, de enige dochter en erfgename van Karel de Stoute, moest een sterke echtgenoot zoeken om haar bezittingen veilig te stellen en orde te laten wederkeren. Maria trouwde met Maximiliaan van Habsburg, de zoon van de keizer van het Heilige Roomse Rijk.

Om de opstandige Bourgondische gebieden weer onder controle te krijgen, beloofden Maximiliaan en Maria dat de oude privileges van de steden en edelen in die gebieden werden hersteld. Maar dat herstel was van korte duur. Na de dood van Maria pakte Maximiliaan de politiek van uniformering en centralisering weer op en namen de privileges weer af. Opstandige steden als Brugge werden hard aangepakt. Maar steden die de zijde van Maximiliaan hadden gekozen kregen allerlei economische privileges als beloning. Dat gold ook voor Antwerpen.

Centralisatie in het Habsburgse Rijk

De kleinzoon van Maximiliaan van Habsburg, keizer Karel V zette de centralisatie politiek van zijn voorgangers voort. Karel V erfde een rijk dat niet alleen de Bourgondische Nederlanden besloeg, maar ook het Heilige Roomse Rijk en Spanje met haar koloniën in zowel Zuid- als Midden-Amerika en Azië. De Nederlanden gingen deel uitmaken van dit wereldrijk. Na een mislukte opstand van Gentenaren beëindigde Karel V de invloed van de gilden in verschillende Nederlandse steden, waarbij hij bepaalde dat schepenbenoemingen alleen op zijn gezag mochten plaatsvinden. Ook werd er bepaald dat deze schepenen moesten handelen naar Karels wetten. Dit leidde tot meer onrust. Om deze onrust neer te slaan werden extra huursoldaten ingezet. Om deze soldaten te bekostigen, werd de belasting verhoogd; waaraan nu ook de steden moesten voldoen. Deze centralisatiepolitiek strekte zich tevens uit tot religieus gebied, waar Luther en Calvijn steeds meer aanhang kregen.

Zowel Karel V als zijn opvolger Philips II voerden een centralisatiepolitiek op religieus gebied, in reactie op de opkomst van het lutheranisme en calvinisme. Luther en Calvijn wilden de fouten herstellen die in de gebruiken van het katholicisme waren geslopen herstellen door:

• Zich te keren tegen het streven van de paus en bisschoppen naar luxe en macht.
• Terug te gaan naar de essentie van de Bijbel en alle overbodige, verzonnen, ceremonies die de Katholieke Kerk had ingesteld af te schaffen.
• En een verbod op het vereren van heiligen.

Luther en Calvijn, die streefden naar een hervorming van de gebruiken van de katholieke Kerk, wonnen aan populariteit, vooral in steden. Deze protestantse bewegingen, die pasten bij een meer persoonlijke geloofsbeleving, werden echter geconfronteerd met strenge anti-protestantse wetgeving vanuit de Katholieke Kerk, bedoeld om hun groei te stoppen. De Habsburgse vorsten wilden het protestantisme, dat zich met name concentreerde in stedelijke gebieden, indammen dus steunden actief de vervolging van protestanten. Daar was een praktische reden voor. Karels rijk was zo groot, dat de enige verbindende factor tussen zijn inwoners het geloof was. Te veel geloven zou betekenen dat zijn rijk mogelijk uit elkaar zou vallen.

Antwerpen, een protestants bolwerk?

Atrecht en Brugge hadden enkele eeuwen een bloeiperiode gekend. Toch trokken handelaren steeds vaker naar Antwerpen toe. Mede doordat de stad een centrale rol in de handel met Spaanse en Portugese koloniën in kon nemen. Maar ook doordat er zo vaak politieke en sociale onrust was in Atrecht en Brugge, die de handel en nijverheid belemmerden. Ook Antwerpen bood uitstekende faciliteiten aan, die het handelen vergemakkelijkten. Maar niet alleen overzee was de stad goed te bereiken. Ook over land was de tocht veilig, zeker sinds Bourgondiërs en Habsburgers het achterland handen ontwikkeld en beveiligd.

Bron 13. Tijdens de beginfase van de Nederlandse Opstand, ook bekend als de Tachtigjarige Oorlog, was Willem van Oranje het gezicht van de opstandelingen. Oranje streed voor godsdienstvrijheid en vrijheid van geweten.

In Antwerpen verspreidden boekdrukkers snel de ideeën van Luther en Calvijn, waarbij het lutheranisme in de steden populair was bij de gegoede klasse en Antwerpen een centrum werd door Duitse handelaren. In de Nederlanden kreeg het calvinisme meer aanhang, vooral onder middengroepen en gilden, ondanks anti-protestantse wetgeving en vervolgingsbeleid.

In 1566 ontving landvoogdes Margaretha van Parma het Smeekschrift der Edelen, waarin werd verzocht om matiging van vervolgingen. De edelen benadrukten dat strenge vervolgingen tezamen met de heersende hongersnood, alleen maar tot extra problemen konden leiden. Na de goedkeuring van de landvoogdesEen landvoogd(es) is de plaatsvervanger van de landsheer in de Nederlanden.  waagden calvinisten zich openlijker aan hun geloof. De hagenpreken, geleid door radicale predikanten die de denkbeelden van Calvijn verspreidden, ontketenden de Beeldenstorm vanaf augustus 1566. Als reactie stuurde Filips II de hertog van Alva om het verzet te onderdrukken, wat resulteerde in de oprichting van de Raad van Beroerten. Deze raad veroordeelde ruim elfduizend opstandelingen, waarvan meer dan duizend de doodstraf kregen. Het strenge optreden werd zelfs door de meeste Nederlandse katholieken als buitensporig beschouwd, waardoor een duidelijk verband ontstond tussen de matigingsverzoeken in het Smeekschrift der Edelen en de daaropvolgende escalatie van religieus conflict en onderdrukking.

Oorlog in de gewesten

Na de Beeldenstorm en het harde optreden door Alva brak er onder leiding van Willem van Oranje – die nog voor de komst van Alva naar zijn familiebezit in het Heilige Roomse Rijk was gevlucht – een opstand uit tegen het Spaanse gezag. Deze opstand was echter tot aan 1572 nauwelijks succesvol. Pas met de inname van Den Briel behaalden de opstandelingen hun eerste succes. Hierop sloten meer steden zich aan bij Willem van Oranje en de opstandelingen. Alva en zijn opvolgers traden hard op tegen de opstandige steden. Na herovering door Spaanse troepen volgden vaak plundering en ook massamoord. In 1576 brak er een nieuwe golf van geweld aan, veroorzaakt door plunderende Spaanse huursoldaten die niet werden uitbetaald. Dankzij deze gebeurtenis, de Spaanse Furie, kozen ook de katholieke steden en gewesten de zijde van de opstand. Met de gewesten Holland en Zeeland sloten zij de Pacificatie van Gent. Hierin werd godsdienstvrijheid afgesproken. Maar van die godsdienstvrijheid kwam in de praktijk weinig terecht. Radicale calvinisten bezetten delen van Vlaanderen, waarbij veel onschuldige katholieken werden vermoord. Ook in Holland probeerden calvinisten, met goedkeuring van Willem van Oranje, steden zoals Amsterdam te beïnvloeden door druk, dreigementen en zelfs geweld te gebruiken om de controle over die steden te verkrijgen.

Als reactie op de onverdraagzaamheid en gewelddadigheden van de calvinisten, sloten de zuidelijke gewesten zich aan bij de Spaanse landvoogd en vormden ze de Unie van Atrecht in 1579. Ze waren niet langer in opstand. In hetzelfde jaar vormden de opstandige noordelijke gewesten de Unie van Utrecht. Ook calvinistische Vlaamse steden en Antwerpen sloten zich hierbij aan. Twee jaar later verwierpen de opstandige gewesten en steden Filips II als hun heerser. Dit leidde uiteindelijk tot een belegering van Antwerpen. Sommige handelaren weigerden naar Antwerpen te komen; ambachtslieden zagen hierdoor hun inkomsten slinken. Het lot van Antwerpen werd in 1585 bezegeld, na een tweede belegering.

In 1588 stichtten de opstandige gewesten de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Deze republiek was een confederatieEen los samenwerkingsverband van gebieden (gewesten) met veel eigen bevoegdheden en een zwak overkoepelend bestuur.  waarin de gewesten hun speciale rechten behielden. De Staten-Generaal, waarin vertegenwoordigers van de Gewestelijke Staten zaten, had de overkoepelende soevereine macht en was vooral bezig met buitenlandse zaken en oorlogvoering.

3. Een bijzondere staat in een eeuw van goud (1602-1700)?

De stadhouder, tot aan 1584 Willem van Oranje, was opperbevelhebber van het leger en moest gehoorzamen aan de Staten-Generaal. Hij streefde naar eenheid in de strijd tegen Spanje, maar moest ook de vrijheden en privileges van de gewesten respecteren. De Gewestelijke Staten beheerden belastingen, godsdienst en rechtspraak binnen hun gewest. Het godsdienstbeleid werd geleid door regels uit de Unie van Utrecht, waarin gewetensvrijheid werd vastgelegd. In de Republiek was er vrijheid van geloof, wat niet alleen op morele gronden rustte maar ook sociaaleconomisch gunstig was: zo was de Republiek aantrekkelijker voor handelaren. De tolerantie varieerde per gewest en stad; als een religieuze groep in de ene stad werd geweerd, vond ze elders meer tolerantie, soms zelfs binnen hetzelfde gewest. Hierdoor triomfeerde in de Republiek het idee van ‘particularisme’ over de Habsburgse streven naar centralisatie en uniformiteit.

De val van Antwerpen en de opkomst van Amsterdam

Bron 14. Een artistieke weergave van de Val van Antwerpen. Nadat de stad in 1585 heroverd werd door de Spanjaarden, besloten veel handelaren een veiligere haven te zoeken. Zij zouden uiteindelijk in Amsterdam terechtkomen.

De Vlaamse steden werden één voor één door Spanje veroverd. In 1585 viel ook Antwerpen na een belegering van veertien maanden in Spaanse handen. Telkens als Spanje een stad overnam, vertrokken er calvinisten uit die steden naar steden als Amsterdam. Vooral voor handelaren en ambachtslieden was Amsterdam een aantrekkelijke stad, doordat deze dezelfde faciliteiten als Antwerpen bood of soms zelf nog betere!

Omdat de opstandige gebieden de Schelde blokkeerden en daarmee de handel op Antwerpen stopten, ging het slecht met de handel en bedrijven daar. Ongeveer de helft van de mensen verliet de stad. De meesten gingen naar het noorden, waar ze meehielpen aan het groeien van de handel en bedrijven. Door de opstand, die in de praktijk een oorlog tegen steden was, verloor Antwerpen vanaf 1585 haar stapelmarktEen stad, vaak met haven, waar goederen worden opgeslagen net zolang totdat de prijzen zijn gestegen. functie, die door Amsterdam werd overgenomen.

De handel in exotische goederen: VOC en WIC

In de Republiek der Zeven Verenigde Provinciën bloeide een oorlogseconomieEen economie die gericht is op het volhouden en winnen van een oorlog. op, van vitaal belang voor de financiering van de strijd tegen de Habsburgers. Handel werd niet slechts gezien als een economische noodzaak, maar ook als een strategisch middel om de Spaanse handelspositie te ondermijnen. Zolang de Spaanse staat niets verdiende, kon het ook geen geld inzetten om de oorlog tegen de Republiek te financieren. Hierbij speelden handelscompagnieënOnderneming van handelaren die investeringen, risico’s en winsten met elkaar delen. als de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) en de West-Indische Compagnie (WIC) een cruciale rol.

Opgericht in 1602, streefde de VOC naar een handelsmonopolieHet alleenrecht om in een bepaald gebied of bepaald product handel te drijven.  op Azië. Om dit te bereiken kreeg het van de Staten-Generaal:

• Het recht om handelsovereenkomsten met inlandse vorsten te sluiten,
• nederzettingsrechten om forten te bouwen en
• het recht om oorlog te voeren en vijandelijke schepen te kopen uit naam van de Staten-Generaal.

De enorme winsten uit deze onderneming vloeiden terug naar de Republiek en financierden de oorlogseconomie. De WIC, gesticht in 1621, focuste op handel met West-Afrika en de Amerika’s, met betrokkenheid in de trans-Atlantische slavenhandel. De winsten van de WIC droegen eveneens bij aan de militaire financiering tegen de Habsburgers.

De successen van zowel de VOC als de WIC versterkten de economische positie van de Republiek. Rijkdom vergaard uit handel met Azië en de trans-Atlantische regio’s financierde niet alleen de oorlog tegen de Habsburgers, maar stimuleerde ook de groei van steden in de zeegewesten, vooral in Amsterdam, het Nederlandse middelpunt van de VOC-handel. Door de VOC en WIC kon de Republiek economische invloed uit oefenen over de hele wereld, maar ook waren het instrumenten waarmee politieke invloed en controle werd uitgeoefend. Hun uitgebreide handelsnetwerken naar Azië en de trans-Atlantische regio’s versterkten de wereldwijde aanwezigheid van de Republiek en waarborgden haar strategische belangen.

Innovatie en groei

In de Republiek ging het economisch gezien goed door slimme uitvindingen. Bijvoorbeeld, het fluitschip was een modern en efficiënt schip dat weinig bemanning nodig had en beter was dan schepen uit andere landen. Christiaan Huygens bedacht een speciale klok voor zeelieden, zodat die niet werd beïnvloed door de bewegingen van het schip.

Op het land werden windmolens gebruikt om graan te malen en dankzij een vernieuwing werden ze ook ingezet voor het zagen van grote hoeveelheden hout voor de scheeps- en huizenbouw. Simon Stevin, een slimme wiskundige, ontwikkelde apparaten om moerassen droog te leggen, waardoor steden beter belegerd konden worden. Diezelfde techniek werd toegepast op het droogmalen van polders. De enorme investeringen daarbij waren rendabel, omdat de grondprijzen enorm stegen.

Een prinsheerlijk bestaan, ook in tijden van vrede?

De groei manifesteerde zich het duidelijkst in Amsterdam, dat vanwege zijn stapelmarktfunctie en de eigen versie van de koopmansbeurs een reeks grote uitbreidingen nodig had, waaronder de beroemde grachtengordel. Maar hier zat ook een schaduwkant aan: het stadsbestuur werd steeds meer een oligarchieEen bestuursvorm waarbij een klein groepje rijke inwoners het bestuur in handen heeft.. Een beperkt aantal rijke burgers verdeelden onderling de bestuursfunctie; iets wat tot steeds grotere onvrede zou leiden.

Rijke kooplieden investeerden niet alleen in verbeterde molens, droogmakerijen en nieuwe gewasteelt, maar verkregen ook adellijke titels en bouwden stadspaleizen en buitenhuizen om hun sociale status te verhogen (aristocratiseringHet imiteren van de leefwijze van edelen. ). Deze periode van bloei bood ook een vruchtbare bodem voor kunstenaars zoals Rembrandt en schrijvers zoals Vondel, die profiteerden van de groeiende vraag naar luxeproducten.

In 1646 gingen Spanje en de Republiek met elkaar in gesprek om vrede te sluiten. Twee jaar later zetten ze hun handtekeningen onder het Verdrag van Münster (1648). Hiermee kwam een einde aan tachtig jaar oorlog. Stadhouder Willem II en zijn aanhangers, ook wel de Oranjegezinden genoemd, waren echter niet blij met de vrede. Voor hen betekende vrede dat het leger zou krimpen, wat slecht was voor de macht van de stadhouder, aangezien hij de leider van het leger was. De stadhouder was vooral geliefd bij het gemeen, dat minder hadden geprofiteerd van de Gouden Eeuw dan de patriciërs, de handelaren en ondernemers. Door de constante toestroom van arbeiders waren de lonen laag gehouden. Veel arme burgers zagen de stadhouder als iemand die hen beschermde tegen hebzuchtige handelaren en ondernemers. De relatie tussen de regenten (rijke bestuurders) en de stadhouder verliep moeizaam. Willem II probeerde de macht van Amsterdam te breken door de stad te bezetten en Oranjegezinden aan de macht te brengen. Maar dit plan mislukte. Toen Willem II kort daarna overleed, besloten de staatsgezinden (mensen die de macht van de stadhouder wilden beperken) om geen nieuwe stadhouder aan te stellen. Dit was niet nodig omdat de oorlog met Spanje voorbij was. Volgens de staatsgezinden streefde de stadhouder namelijk te veel naar bestuursmacht. In de tijden van vrede die zouden komen, konden de regenter het prima af zonder stadhouder; zo was de gedachte.

Bron 18. De gebroeders De Witt als leiders van de staatsgezinden moesten het Rampjaar met de dood bekopen.

Naar een eeuw van zilver

Na 1648 stabiliseerde de situatie in de omliggende landen, maar Engeland en het absolutistische Frankrijk voerden een mercantilistischHet mercantilisme is de economische theorie dat de welvaart in de wereld beperkt is. Een land moet dus z’n welvaart beschermen met protectionistische maatregelen als invoerrechten en de economie van het eigen land bevoorrechten met staatsmonopolies.  beleid dat de handel van de Republiek beïnvloedde. Zo voerde Engeland in 1651 de Act of Navigation in. Hierin werd vastgelegd dat in Engelse havens alleen goederen mochten worden aangevoerd op Engelse schepen of op schepen uit hetzelfde land waar de lading ook afkomstig van was. Voor de Republiek, een land dat afhankelijk was van de doorvoer van producten, was deze maatregel desastreus. De Republiek en Engeland raakten hierdoor in drie oorlogen verzeild.

De Franse economie had het zwaar door de hoge kosten van het koninklijke hof onder Lodewijk XIV en zijn talrijke oorlogen. Minister van Financiën, Handel en Nijverheid, Colbert, omarmde het mercantilisme. Geïnspireerd door de Republiek en Engeland bevorderde hij de oprichting van handelscompagnieën met monopolies voor Franse koloniën. Colbert beperkte de invoer van buitenlandse producten met belastingen, maar liet goedkope grondstoffen toe. Hierdoor werden deze door Franse bedrijven verwerkt, waardoor import van bijvoorbeeld nijverheidsproducten uit de Republiek overbodig werd. Deze beschermende aanpak van de Franse markt staat bekend als protectionisme.

Lodewijk XIV zag oorlog als een middel voor economisch gewin door veroverde gebieden, die zowel oorlogsbuit als toekomstige belastinginkomsten opleverden. In 1672 verklaarde hij, samen met Engeland, Münster en Keulen, oorlog aan de Republiek. De Nederlandse vloot van admiraal De Ruyter behaalde zeeoverwinningen tegen een gecombineerde Engels-Franse vloot, maar op het land verliep de oorlog minder gunstig. Binnen enkele weken bezetten Franse legers Overijssel, Gelderland en Utrecht. Raadspensionaris Johan de Witt kreeg hiervan de schuld en werd met zijn broer door Oranjegezinden in Den Haag vermoord. Toen de Franse koning zijn troepen naar het noordoosten stuurde, liet stadhouder Willem III, inmiddels benoemd, gebieden tussen de grote rivieren en de Zuiderzee onder water zetten om een Franse bezetting van Holland te voorkomen. Stadhouder Willem III won snel aan populariteit, terwijl zijn tegenstanders, de staatsgezinden, juist aanhang verloren door hun verwaarlozing van het landleger en hun rol in de Franse overval.

Ondanks de uiteindelijke overwinning zou de Republiek dit Rampjaar 1672 niet te boven komen. Dat had enkele oorzaken:

• De dreiging vanuit Frankrijk en Engeland bleef. Die constante strijd koste handenvol geld. Hierdoor nam de belastingdruk enorm toe en nam de koopkracht af.
• Oranjegezinden en staatsgezinden bleven op religieus gebied verdeeld. Oranjegezinden wilden een strenge calvinistische staatsgodsdienst, terwijl staatgezinden juist voor godsdienst tolerantie waren. Daardoor bleven de inwoners van de Republiek verdeeld.
• Veel regenten trokken zich terug uit de binnenlandse handel, leenden hun geld uit aan buitenlandse ondernemers en machthebbers, en concentreerden zich op het behouden van hun politieke en economische macht en de uitgave aan luxeproducten als schilderijen en huizen.
• De Engelse en Franse handelscompagnieën begonnen de VOC en de WIC te beconcurreren en slaagden erin de handel voor een deel van hen over te nemen.
• In de achttiende eeuw nam Londen geleidelijk de rol van Amsterdam over als centrum op het gebied van bankwezen en handel.

Toch betekende dit niet een periode van armoede. Een groot deel van de inwoners van de Republiek hadden een goed bestaan. Er was eerder sprake van een Zilveren Eeuw, na een eeuw van goud.

Literatuur

Israel, Jonathan. The Dutch Republic: Its Rise, Greatness, and Fall, 1477–1806. Oxford: Clarendon Press, 1995.

Mak, Geert. In Europa. Amsterdam: Uitgeverij Atlas, 2007.

Palmer, R. R., Colton, J., en Kramer, Loyd. A History of the Modern World. Boston: Mc Graw Hill, 2007.

Panhuysen, Luc. Oranje tegen de Zonnekoning: De strijd van Willem III en Lodewijk XIV om Europa. Amsterdam: Uitgeverij Atlas, 2007.