Hoe interpreteer ik een bron?

Bij het vak geschiedenis en mens en maatschappij zul je naar bronnen moeten kijken. Dit zijn namelijk de bouwstenen van de geschiedenis. Bronnen geven informatie over het verleden. Een foto geeft een stilstaand beeld uit het verleden; een dagboekfragment geeft inkijk in het leven van een historisch persoon en een spotprent geeft een mening van de maker over een historische gebeurtenis. Zoals je leest, geven bronnen verschillende soorten informatie bestaande uit feiten, meningen en vooroordelen. Door de verscheidenheid aan bronnen, kan het interpreteren van deze stukjes informatie lastig zijn. Maar het is niet onmogelijk, als je de juiste vragen stelt! Met elke vraag probeer je te begrijpen wat een bron over het verleden zegt.

Interpretatie: de betekenis van een bron

Om het interpreteren makkelijker te maken, zijn er tien vragen die je kan stellen om te achterhalen wat voor soort bron het is; wie de bron heeft gemaakt en in welke periode de bron is gemaakt. Op die manier probeer je alle informatie uit de bron te halen. Maar een bron interpreteren is niet alleen begrijpen wat je ziet of leest. Je wil ook weten waarom de bron juist op dat moment is gemaakt, wat de bron zegt over de tijd waarin deze is gemaakt en onder welke omstandigheden. Interpreteren bestaat dus uit twee gedeelten: (1) informatie achterhalen en (2) de bron plaatsen in de juiste historische context.

Bij de eerste stap beantwoord je de eerste vijf vragen. De antwoorden geef je door naar de inhoud van de bron en het onderschrift/bijschrift te kijken. Begin dus altijd met het bekijken en/of lezen van de bron voordat je de vragen beantwoordt. Bij de tweede stap, oftewel de bron plaatsen in de historische context, gebruik je de laatste vijf vragen. Deze vragen zijn bedoeld om de bron te plaatsen in de tijd en te bepalen op welke historische gebeurtenissen of ontwikkelingen de bron van toepassing is. Die vragen beantwoord je door de inhoud van de bron te koppelen aan datgene wat jij over de historische periode weet.

Vragen die je beantwoordt m.b.v. de bron en het onderschrift:

Vragen die je beantwoordt door de bron te koppelen aan de historische context:

1. Is de bron primair of secundair?

2. Waar is de bron gemaakt?

3. Wanneer is de bron gemaakt?

4. Wie heeft de bron gemaakt?

5. Waarom heeft de maker de bron gemaakt?

6. Welke historische gebeurtenis hoort bij de bron?

7. Welke historische personen en/of begrippen horen bij de bron?

8. Welke politieke kenmerken of ontwikkelingen horen bij de bron?

9. Welke economische kenmerken of ontwikkelingen horen bij de bron?

10. Welke sociale en culturele kenmerken of ontwikkelingen horen bij de bron?
Examenvragen:

11. Welke kenmerkende aspecten horen bij de bron?

Het kan zijn dat je niet elke vraag kan beantwoorden. Soms heb je te weinig informatie over de bron of staat er te weinig informatie in de bron om ze alle tien te beantwoorden. Maar probeer zoveel mogelijk te beantwoorden! Deze tien vragen kunnen zowel gebruikt worden voor geschreven bronnen als ongeschreven bronnen. Je wilt beide soorten bronnen kunnen plaatsen binnen de tijd en dus binnen de historische context.

Stappenplan ongeschreven bronnen interpreteren

Bij een ongeschreven bron gebruik je nog een extra vaardigheid: aandachtig kijken. Voordat je gaat interpreteren moet je namelijk niet alleen symboliek herkennen, maar ook historische personen en gebeurtenissen uit een afbeelding kunnen halen. Het is gemakkelijk om het overzicht te verliezen en verdwaald te raken binnen een afbeelding. Benader een afbeelding stapsgewijs. In het voorbeeld gebruiken we de fictieve toetsvraag:

Gebruik bron 1. De bron staat symbool voor één van de oorzaken van de Eerste Wereldoorlog. Leg uit naar welke oorzaak de bron verwijst.

Stap 1: de bron bekijken en lezen
Stap 2: bron elementen
Stap 3: bron elementen beschrijven
Stap 4: de bron interpreteren

Bron 1. Cartoon uit het Engelse blad 'Punch' van 29 juli 1914. Het onderschrift luidt: 'The Power Behind: Austria (at the ultimum stage: "I don't quite like his attitude. Someone must be backing him."'

Stap 1: Bekijk de ongeschreven bron goed. Lees het bijschrift of het onderschrift die bij de bron wordt gegeven, nog voordat je kijkt naar de vraag.

Stap 1 uitgewerkt: Je ziet een spotprent. Onderaan de spotprent staat: Oostenrijk-Hongarije beweegt zich richting Servië. Met de bron moet antwoord gegeven worden op de vraag: De bron staat symbool voor één van de oorzaken van de Eerste Wereldoorlog. Leg uit naar welke oorzaak de bron verwijst.

Stap 2: Kijk eerst objectief naar de inhoud van de afbeelding. Verdeel de bron in vieren door twee lijnen te trekken door de bron: een horizontale en een verticale lijn. Je creëert hierdoor vier vlakken. Beschrijf per vlak globaal wat je ziet, zonder dat je er betekenissen aan gaat verbinden.

Stap 2 uitgewerkt: met een potlood of pen maak je een horizontale en verticale streep door bron 1 (het kruis door de bron in de linker afbeelding). In vlak één zie je een tweekoppige adelaar afgebeeld. In vlak twee zie je een beer op de loer liggen. In vlak drie zie je de onderkant van de adelaar afgebeeld. In vlak In vlak vier zie je een koppige haan trots kijken.

Stap 3: Noteer bij elk vlak wat je ziet met alle details. Dit kan je doen door het boven of onder het dat vlak te schrijven. Omdat je opgeschreven hebt wat je ziet, ben je er van bewust welke historische feiten of gebeurtenissen zijn terug te vinden in de bron. Daarna ga je naar stap 4, want je kan nu gemakkelijker de tien bron vragen stellen en antwoord geven op de vraag door je notities te gebruiken. Dit noem je ook wel de bron interpreteren.

Stap 3 uitgewerkt: in vlak 1 zie je de bovenkant van de tweekoppige adelaar. De adelaar draagt een kroon met daarop de Engelse naam voor Oostenrijk. De twee koppige adelaar was het symbool voor Oostenrijk-Hongarije. In vlak 2 zie je een grote beer met een pet op. De beer groot en sterk staat symbool voor Rusland. De beer kijkt wakend naar de haan. In vlak 3 zie je de klauwen van de adelaar. Deze zien er gevaarlijk uit en ze wijzen dreigend naar de haan. In vlak 4 staat een haan trots te kijken naar de adelaar. De haan is niet bang. Op de haan staat de Engelse naam voor Servië geschreven. De dieren symboliseren dus landen.

Stap 4: Je hebt de bron beschreven, alle informatie uit de bron en het bijschrift gehaald en nu ga je de bron interpreteren door de bovenstaande 10 vragen te gebruiken. Het kan zijn dat je niet elke vraag kan beantwoorden. Soms heb je te weinig informatie over de bron of staat er te weinig informatie in de bron om ze alle tien te beantwoorden. Maar probeer zoveel mogelijk te beantwoorden! Daarna ga je een conclusie trekken. Die conclusie is gericht op de beantwoording van de gestelde vraag. Bij de spotprent hiernaast kun jouw leraar de volgende vraag stellen: ‘welke mening heeft de maker over Oostenrijk-Hongarije, vlak voor de Eerste Wereldoorlog’?

Stap 4 uitgewerkt: De landen zijn als dieren afgebeeld. Het ene beest is gevaarlijker afgebeeld dan de andere. De maker wil dus een boodschap overbrengen. Waarschijnlijk is de bron een propaganda afbeelding, cartoon of spotprent. Alle drie hebben als doel het publiek van een standpunt te overtuigen. Waarschijnlijk wou de maker van de bron het publiek overtuigen van de agressie die Oostenrijk-Hongarije uitstraalde.

Stap 1: de bron bekijken en lezen: Bron 1. Cartoon uit het Engelse blad 'Punch' van 29 juli 1914. Het onderschrift luidt: 'The Power Behind: Austria (at the ultimum stage: "I don't quite like his attitude. Someone must be backing him."'
Stap 1: Bekijk de ongeschreven bron goed. Lees het bijschrift of het onderschrift die bij de bron wordt gegeven, nog voordat je kijkt naar de vraag.
Stap 1 uitgewerkt: Je ziet een spotprent. Onderaan de spotprent staat: Oostenrijk-Hongarije beweegt zich richting Servië. Met de bron moet antwoord gegeven worden op de vraag: De bron staat symbool voor één van de oorzaken van de Eerste Wereldoorlog. Leg uit naar welke oorzaak de bron verwijst.
Stap 2: bron elementen: Bron 1. Cartoon uit het Engelse blad 'Punch' van 29 juli 1914. Het onderschrift luidt: 'The Power Behind: Austria (at the ultimum stage: "I don't quite like his attitude. Someone must be backing him."'
Stap 2: Kijk eerst objectief naar de inhoud van de afbeelding. Verdeel de bron in vieren door twee lijnen te trekken door de bron: een horizontale en een verticale lijn. Je creëert hierdoor vier vlakken. Beschrijf per vlak globaal wat je ziet, zonder dat je er betekenissen aan gaat verbinden.
Stap 2 uitgewerkt: met een potlood of pen maak je een horizontale en verticale streep door bron 1 (het kruis door de bron in de linker afbeelding). In vlak één zie je een tweekoppige adelaar afgebeeld. In vlak twee zie je een beer op de loer liggen. In vlak drie zie je de onderkant van de adelaar afgebeeld. In vlak In vlak vier zie je een koppige haan trots kijken.
Stap 3: bron elementen beschrijven: Bron 1. Cartoon uit het Engelse blad 'Punch' van 29 juli 1914. Het onderschrift luidt: 'The Power Behind: Austria (at the ultimum stage: "I don't quite like his attitude. Someone must be backing him."'
Stap 3: Noteer bij elk vlak wat je ziet met alle details. Dit kan je doen door het boven of onder het dat vlak te schrijven. Omdat je opgeschreven hebt wat je ziet, ben je er van bewust welke historische feiten of gebeurtenissen zijn terug te vinden in de bron. Daarna ga je naar stap 4, want je kan nu gemakkelijker de tien bron vragen stellen en antwoord geven op de vraag door je notities te gebruiken. Dit noem je ook wel de bron interpreteren.
Stap 3 uitgewerkt: in vlak 1 zie je de bovenkant van de tweekoppige adelaar. De adelaar draagt een kroon met daarop de Engelse naam voor Oostenrijk. De twee koppige adelaar was het symbool voor Oostenrijk-Hongarije. In vlak 2 zie je een grote beer met een pet op. De beer groot en sterk staat symbool voor Rusland. De beer kijkt wakend naar de haan. In vlak 3 zie je de klauwen van de adelaar. Deze zien er gevaarlijk uit en ze wijzen dreigend naar de haan. In vlak 4 staat een haan trots te kijken naar de adelaar. De haan is niet bang. Op de haan staat de Engelse naam voor Servië geschreven. De dieren symboliseren dus landen.
Stap 4: de bron interpreteren: Bron 1. Cartoon uit het Engelse blad 'Punch' van 29 juli 1914. Het onderschrift luidt: 'The Power Behind: Austria (at the ultimum stage: "I don't quite like his attitude. Someone must be backing him."'
Stap 4: Je hebt de bron beschreven, alle informatie uit de bron en het bijschrift gehaald en nu ga je de bron interpreteren door de bovenstaande 10 vragen te gebruiken. Het kan zijn dat je niet elke vraag kan beantwoorden. Soms heb je te weinig informatie over de bron of staat er te weinig informatie in de bron om ze alle tien te beantwoorden. Maar probeer zoveel mogelijk te beantwoorden! Daarna ga je een conclusie trekken. Die conclusie is gericht op de beantwoording van de gestelde vraag. Bij de spotprent hiernaast kun jouw leraar de volgende vraag stellen: ‘welke mening heeft de maker over Oostenrijk-Hongarije, vlak voor de Eerste Wereldoorlog’?
Stap 4 uitgewerkt: De landen zijn als dieren afgebeeld. Het ene beest is gevaarlijker afgebeeld dan de andere. De maker wil dus een boodschap overbrengen. Waarschijnlijk is de bron een propaganda afbeelding, cartoon of spotprent. Alle drie hebben als doel het publiek van een standpunt te overtuigen. Waarschijnlijk wou de maker van de bron het publiek overtuigen van de agressie die Oostenrijk-Hongarije uitstraalde.

De vraag beantwoorden

Nadat je zowel de informatie uit de bron gehaald hebt, de bron in de tijd hebt geplaatst; is het tijd om een conclusie te trekken. Zo’n conclusie is altijd gebaseerd op de vraag die gesteld word. Bij de vierde stap hierboven werd naar een oorzaak van de Eerste Wereldoorlog gevraagd. Het is belangrijk dat je ook nu weer de vraag herhaalt in je antwoord, zoals je geleerd hebt bij Hoe beantwoord ik een (toets)vraag?. Bij een bronvraag moet jouw antwoord als volgt eruit zien:

De verschillende stappen van een antwoord op een bronvraag:

Voorbeeld van uitgewerkt stappen bij de bronvraag:

1. ‘In de bron lees ik/ zie ik’ – Je benoemt wat je ziet of leest.

2. ‘Dat betekent’ – Leg vervolgens uit wat de door jou benoemde zaken bij één betekenen. Je geeft die betekenis door het te koppelen aan wat jij weet over het onderwerp.

3. ‘Daarom’ – Herhaal bij dit deel de vraag en koppel nu de betekenis van twee aan de vraag waarop jij antwoord moet geven.

1. In de bron zie je een haan (Servië) trots kijken naar de aanvallende adelaar (Oostenrijk-Hongarije). De beer (Rusland) ligt op de achtergrond te wachten om de aanval van de adelaar op te vangen.

2. Dit betekent dat de spotprent symbool staat voor het begin van de Eerste Wereldoorlog. Rusland (de beer) beschermde de Balkan en dus Servië, waardoor Servië het machtige Oostenrijk-Hongarije durfde te trotseren. Dit valt op te maken uit de trotse manier waarop de haan kijkt naar de aanvallende adelaar. Bondgenootschappen tussen landen zorgden er voor dat kleinere landen zoals Servië oorlog durfden te trotseren met grotere landen zoals Oostenrijk-Hongarije.

3. De spotprent verwijst dus naar de gesloten bondgenootschappen tussen landen voorafgaande aan de Eerste Wereldoorlog, als oorzaak voor het ontstaan van deze oorlog.

Conclusies en dus antwoorden hangen af van de vragen die gesteld worden. Maar elke keer heb je de informatie uit de bron en de historische context nodig om antwoord te geven om tot zo’n conclusie te komen. Nu kan je kritisch werken met bronnen op een toets.

Vervolgstappen in de bronkritiek

Nu je kritisch hebt leren redeneren over bronnen is het tijd voor de volgende stap, zodat je kritisch kan redeneren met bronnen. Door de overdaad aan historische bronnen moet een historicus – of jij voor een werkstuk – bronnen selecteren. Dat wordt gedaan door na te denken over de betrouwbaarheid van een bron; of hij representatief is en bruikbaar voor een onderzoek.

Literatuur

Boone, Marc. Een inleiding tot de historische kritiek. Gent: Academia Press, 2011.

Huijgen, Tim en Holthuis, Paul. ‘Why am I accused of being a heretic: A pedagogical framework for stimulating historical contextualisation’. The Historical Association: Teaching History 158 (maart 2015), 50-55.

Straaten, Dick van (red.), Historisch denken: basisboek voor de vakdocent. Assen: Uitgeverij koninklijke van gorcum, 2015.

Wilschut, Arie, Geschiedenisdidactiek: handboek voor de vakdocent. Bussum: Uitgeverij Cotinho, 2016.