Kenmerkende aspecten tijdvak 9: wereldoorlogen

In de jaren 1920 leken de industriële productie en de winsten in het bedrijfsleven onbeperkt te kunnen groeien. Maar er bleek een grens te zijn aan de mogelijkheden. In de Verenigde Staten leidden overproductie, het kopen op krediet zonder deze terug te kunnen betalen en het geringe toezicht op banken uiteindelijk tot grote problemen. Met de beurscrisis van 1929 in Amerika begon de crisis van het wereldkapitalisme. Zowel bedrijven als personen gingen failliet toen aandelen, gekocht op basis van geleend geld, niks meer waard bleken te zijn. Dit had een kettingreactie aan economische problemen als gevolg; niet alleen in de Verenigde Staten maar ook in Europa. Veel van de Europese landen hadden goederen of geld geleend in de VS. Maar deze landen waren na de Eerste Wereldoorlog nog niet sterk genoeg om op eigen benen te staan. Die Amerikaanse afhankelijke maakte dat de crisis overwaaide naar Europa.

Veel westerse landen kregen te maken met een langdurige en diepe depressie met massale werkloosheid en armoede. In Nederland, probeerde de regering door bezuinigingen de gevolgen van de crisis te bestrijden. In andere landen, zoals de Verenigde Staten, probeerde zij door extra overheidsinvesteringen de economie weer op gang te krijgen. De uitzichtloosheid van de crisis dreef velen in de armen van totalitaire bewegingen.

Aan het begin van de twintigste eeuw liepen de spanningen tussen Europese landen op. Het modern imperialisme, het nationalisme, het militarisme, de bondgenootschappen en de wapenwedloop leidden in 1914 tot de Eerste Wereldoorlog. Daarin stonden Duitsland, Oostenrijk en het Ottomaanse Rijk tegenover Groot-Brittannië, Frankrijk, Rusland en vanaf 1917 de Verenigde Staten.

Bron 7. Chemische wapens werden tijdens de Eerste Wereldoorlog ingezet. Hierdoor vonden duizenden soldaten op een gruwelijke wijze de dood.

De Eerste Wereldoorlog

Aan het front in West-Europa ontstond een loopgravenoorlog. Door het gebruik van moderne wapens met een enorme vernietigingskracht, de verouderde strategie van stormlopen en de slechte omstandigheden aan het front werden miljoenen soldaten slachtoffer van het oorlogsleed. Daaronder waren ook vele soldaten uit de Europese koloniën. Niet alleen soldaten, maar ook de burgers werden betrokken bij de oorlogvoering (= totale oorlog). Vrouwen en ouderen werkten in de oorlogsindustrie. De kranten stonden bol van propaganda en hun berichtgeving werd gecensureerd.

In 1917 brak er mede door de rampzalige gevolgen van de oorlog een revolutie uit in Rusland. Uiteindelijk grepen communisten (Lenin) de macht. Zij maakten van het land een totalitaire staat. In 1918 eindigde de oorlog in een overwinning voor Groot-Brittannië en zijn bondgenoten. Maar de afwikkeling van deze oorlog – en het straffen van Duitsland – creëerde een situatie in Europa waardoor er totalitaire ideologieën in verschillende Europese landen voet aan wal kregen.

De Tweede Wereldoorlog

Daarna was er twintig jaar vrede op het Europese continent voordat er in 1939 opnieuw een verwoestende oorlog uitbrak. De Tweede Wereldoorlog was vooral een strijd tussen de fascistische landen Duitsland, Italië en Japan in Azie (asmogendheden) en hun democratische en communistische tegenstanders (geallieerden).

Bron 8. Bestorming van ‘Omaha Beach’ door Amerikaanse soldaten. Deze operatie was onderdeel van Decision Day (D-Day) de slag die Nazi-Duitsland moest terugdringen.

Hitler wilde voor Duitsers Lebensraum im Osten en stuurde daar doelbewust op aan. Duitse (en in mindere mate Italiaanse) legers bezetten tot 1943 een groot deel van Europa. In Midden- en Oost-Europa ontplooiden Duitse militairen en moordcommando’s een vernietigingsoorlog. Nadat de opmars in het oosten eind 1941 vastliep, probeerden de nazi’s zoveel mogelijk Europese Joden en zigeuners te vermoorden in vernietigingskampen.

Lang namen Russische militairen de strijd tegen Duitsland op het Europese vasteland alleen voor hun rekening. In juni 1943 landden geallieerde legers in Italië en een jaar later in in Frankrijk (D-Day, zie bron ). Uiteindelijk bezweek Duitsland in 1945 onder de gezamenlijke kracht van de Geallieerden: Groot-Brittannië, Frankrijk en vanaf 1941 de Verenigde Staten.

Net als de Eerste Wereldoorlog was de Tweede een totale oorlog. Zo werden burgers in de bezette gebieden gedwongen te werken in Duitsland en probeerde de bezetter burgers te nazificeren.

Als onderdeel van een Duits offensief tegen Frankrijk, dat begon op 10 mei 1940, werd ook Nederland overrompeld en in vijf dagen verslagen. Deze aanval moest de geallieerden naar Nederland lokken, zodat ze in een Duitse val zouden lopen. Na dit offensief volgde een Duitse bezetting die duurde tot 5 mei 1945.

Acceptatie

Met de grondstoffen en producten die uit Nederland kwamen, kon de oorlog voortgezet worden. Daarnaast probeerde de bezetter de Nederlandse bevolking te nazificeren. Daarom werd zij in het begin met een fluwelen handschoen aangepakt. Door propaganda moesten zij voor het nationaalsocialisme worden gewonnen.

Wat konden Nederlanders doen?

• Ze konden actief meewerken aan de bezetting om zo eigen voordeel uit de situatie te halen (collaboratie),
• Zich zo goed mogelijk aanpassen aan de nieuw ontstane situatie, in de hoop dat de nieuwe situatie ‘normaal’ zou worden (acceptatie).
• Of zich verzetten tegen de bezetter en deze openlijk of heimelijk ondermijnen (verzet).

De groep ‘aanpassers’ was het grootst. Aanpassing betekende ook: niet in verzet komen tegen de Jodenvervolging of daarbij werkeloos toezien. De Februaristaking van 1941 – waarbij de Nederlandse communistische partij in Amsterdam werkgevers en werknemers opriep het werk neer te leggen als reactie op de eerste razzia’s gericht tegen Amsterdamse Joden – was een voorbeeld van verzet tegen de Jodenvervolging net als de hulp aan Joodse onderduikers. Maar van de Nederlandse Joden zijn de meesten gedeporteerd en in vernietigingskampen omgekomen, omdat er relatief weinig hulp aan deze groep werd geboden door Nederlanders.

Groeiend verzet

In 1943 nam het verzet toe. Dat had te maken met de toenemende dwang van de bezetter (die bijvoorbeeld arbeidsdienst in Duitsland verplichtte) en de successen van de geallieerde legers. In de herfst van 1944 werd het zuiden van Nederland bevrijd. Voor het westen volgde daarna nog een hongerwinter, doordat voedsel uit bevrijd Nederland niet meer naar het bezette gedeelte vervoerd kon worden, voordat de Duitse bezetter zich op 5 mei 1945 overgaf.

Mede door de industrialisatie werd de oorlogvoering in de twintigste eeuw verwoestender en dodelijker dan ooit. In de Eerste Wereldoorlog lieten miljoenen soldaten het leven op de slagvelden. Aan het westelijk front in België en Frankrijk was de schade enorm. Burgers werden op grote schaal betrokken bij de strijd. Oorlogsgeweld en honger kostten velen het leven. Aan het einde van de oorlog kwam daar nog eens de Spaanse griepepidemie overheen (bron 12).

In de Tweede Wereldoorlog richtten Duitse legeronderdelen een ravage aan tijdens de veldtochten in Polen en de Sovjet-Unie. Daarnaast stierven nog eens miljoenen Europeanen in de concentratiekampen en vernietigingskampen. Andere oorzaken van het massale sterven in de bezette gebieden waren de terreur en de honger. De verwoestingen waren groter dan in de Eerste Wereldoorlog. De Duitsers zetten al in het begin van de oorlog terreurbombardementen in op steden. In de tweede helft van de oorlog vernietigden de Geallieerden systematisch Duitse steden op nietsontziende wijze. De massale vernietiging kreeg een nieuwe dimensie door de inzet van de atoombom in 1945, waardoor twee Japanse steden (Hiroshima en Nagasaki) door de Amerikanen geheel in de as werden gelegd (bron 13).

Tussen de wereldoorlogen nam in de koloniën in Azië het verzet tegen de Europese overheersing toe. In Afrika was daar nog nauwelijks sprake van. Het nationalisme kwam onder meer op doordat jongeren uit de inheemse elite Europees onderwijs kregen waardoor ze westerse ideeën over vrijheid en gelijkheid leerden kennen en deze vervolgens opeisten.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog streden soldaten uit de koloniën voor hun ‘moederlanden’. Op bron 15 zie je bijvoorbeeld soldaten uit Brits-Indië in Noord-Frankrijk. Door het uitblijven van meer zelfbestuur na de oorlog, nam het verzet tegen de overheersing nog verder toe. In Brits-Indië trad de Britse regering eerst met harde hand op tegen de nationalisten onder leiding van Gandhi. Met hun non-coöperatie dwongen ze de Britten tot verdere onderhandelingen over onafhankelijkheid. Dit voorbeeld werd in Nederlands-Indië gevolgd door de nationalisten onder leiding van Soekarno. Door zijn eis van onafhankelijkheid werd hij door het Nederlandse gezag opgepakt en verbannen. Zo nam het verzet tegen het imperialisme toe, maar kwam het nog nergens tot onafhankelijkheid.