De oorlog om alle oorlogen te beëindigen: de Eerste Wereldoorlog

In de negentiende eeuw was een overdreven vorm van liefde voor het eigen land ontstaan: nationalisme. Waar komt nationalisme vandaan? Het nationalisme vindt zijn oorsprong in de revoluties en het revolutionair denken van de late achttiende eeuw. De stroming ontstond als bijproduct van de moderne natiestaten ontstaan tijdens de Franse Revolutie. In het denken over politiek werd in de negentiende eeuw steeds vaker benadrukt dat het macht om te regeren bij het volk vandaan kwam en niet bij God. Het belangrijkste onderdeel van het nationalisme was het idee van volkssoevereiniteit. Verlichte denkers gingen ervan uit dat bij deze vorm van soevereiniteit het recht om een staat te besturen bij het volk lag. Zo verleenden de inwoners van een land als het ware toestemming aan een regering om de staatszaken te regelen voor het volk. Op die manier waren ze niet een onderdaan van een koning en dus onvoorwaardelijk gehoorzaam, maar waren een burger: iemand die actief meedeed aan het goed besturen van een land. De burgers hadden dan ook het recht om hun toestemming om te regeren weer in te trekken als de regering tegen ‘het belang van het volk’ handelde. Dit was gebeurd bij de Franse vorst Lodewijk XVI, waarop hij vervolgens onthoofd werd in 1793. Maar wie wel en niet bij een volk hoorden, dat werd pas duidelijk in tijden van oorlog!

Bron 5. Wilhelm I roept in 1871 in het Franse Versailles de Duitse éénheidsstaat uit na een korte oorlog tegen Frankrijk. Een oorlog die later bekend zou komen te staan als de Frans-Duitse oorlog (1870-1871).

Verspreiding van het nationalisme

Tijdens de periode 1796 en 1813 werd een groot gedeelte van Europa overheerst door Franse revolutionairen. Door die overheersing was het idee van volkssoevereiniteit niet meer weg te denken uit Europa. Want denkers over het nationalisme benadrukten voornamelijk het gevoel: ‘het was het gevoel dat je mens maakte’. Deze denkers benadrukten dan ook de verbindende factoren tussen leden van het volk: de taal, geschiedenis en cultuur. Dit wordt dan ook cultureel nationalisme genoemd.

Dat cultureel nationalisme groeide uit tot een politiek denken. Leden van een volk voelden zich verbonden met elkaar en wilden alleen bestuurd worden door iemand van het eigen volk. Nederlanders wilden zichzelf besturen en niet overheerst worden door Fransen. De Nederlandse nationalistische gevoelens werden aangewakkerd. Regeringen gebruikten dit ook in hun voordeel door het verschil tussen volken duidelijk te benadrukken. De Nederlandse regering benadrukte bijvoorbeeld tijdens de revolutionaire periode: ‘wij zijn Nederlands, zij zijn Frans’, om ervoor te zorgen dat inwoners van de Nederlanden niet samenwerkten met de revolutionaire Fransen. Na de Franse Revolutie werd dit in Europa omgezet in tastbare rechten: het zelfbeschikkingsrecht van volken. Volken zouden bij dit recht zelf moeten beslissen door wie zij geregeerd wensten te worden. Daarbij hoorde ook een afgebakend, door hen bepaald grondgebied. Nationalisme is dan ook vaak samengetrokken met het idee van zelfbeschikkingsrecht: ‘één volk, één staat’. Dit wordt politiek nationalisme genoemd.

Nationale eenwording: het succes van Duitsland?

Het idee van volkssoevereiniteit en zelfbeschikkingsrecht was niet alleen populair onder de bevolking. Door deze twee ideeën ontstonden ook politieke bewegingen: nationale bewegingen. Zij zetten het gevoel van het politiek nationalisme om in doelen. Elke nationalistische beweging, met een eigen bijbehorend volk, streefde naar een eigen grondgebied met bijbehorende rechten. Duitsland is daar een goed voorbeeld van. Rond het jaar 1800 bestond ‘Duitsland’ als eenheid niet. In de Duitse gebieden woonden vele verschillende wel-Duits en niet-Duitssprekende volkeren. Veel van deze volkeren gingen streven naar zelfbeschikkingsrecht in de vorm van een eigen staat. Het Duitssprekende volk droeg diezelfde ideeën. Zij wilden een Duitse eenheidsstaat creëren met één volk, één parlement, één cultuur en één taal. Die beweging was vooral populair bij Duitse schrijvers en geleerden, onder andere de filosoof Johann Gottfried Herder (1744-1803). Veel van de Duitse geleerden geloofden in duidelijk onderscheidbare volkeren. Elk volk zou specifieke lichamelijke kenmerken hebben en gemakkelijk te onderscheiden zijn van een ander volk. Dat idee zou later gebruikt worden binnen de rassenleer en door Adolf Hitler om zijn racistische houding richting Joden goed te praten.

Het Duitse ideaal van een eenheidsstaat zou pas in 1871 gehaald worden, nadat koning Wilhelm I van de Duitse staat Pruisen en zijn kanselier Otto von Bismarck de andere Duitse staten hadden verenigd in een aantal oorlogen, die bekend stonden als de Broederoorlog. Bismarck geloofde dat deze eenwording niet mogelijk was zonder Eisen und Blut.

Met de Duitse eenwording kreeg Frankrijk een machtige buurman erbij. De Fransen wilden verdere Duitse uitbreiding voorkomen. Ze besloten het nieuwe Duitsland de oorlog te verklaren. Maar het Duitse leger had veel ervaring opgedaan in de Broederoorlog. Het maakte in 1871 korte metten met het Franse leger bij het Franse plaatsje Sedan. Ondanks dat de Franse keizer Napoleon III na deze grote nederlaag de overgave tekende, besloten de Franse burgers op eigen initiatief door te blijven vechten. Daarop besloten de Duitsers op te trekken naar Parijs. In 1871 werd de Franse hoofdstad met kanonnen gebombardeerd en op de knieën gedwongen. Om de Franse nederlaag compleet te maken, riepen Wilhelm I en Otto von Bismarck het Duitse keizerrijk uit in de spiegelzaal van Versailles – het symbool van de Franse macht. Bismarck vond dat Frankrijk de rekening van de oorlog moest betalen; ‘het waren de Fransen die op oorlog uit waren geweest’. Frankrijk verloor Elzas-Lotharingen, het gebied met rijke kolen- en ijzermijnen; en moest vijf miljard franc betalen om de schade te herstellen. Voor de Fransen was het duidelijk: ‘dit schreeuwde om revanche‘!

In de nationalistischer wordende Europese landen voelden de inwoners zich verbonden met de natie: een Duitser zag zichzelf als een Duitse inwoner van het Duitse keizerrijk. Vaak ging dit gevoel gepaard met trots. Trots om deel uit te maken van een machtig land. In de tweede helft van de negentiende eeuw begon dit nationalisme zich te ontwikkelen naar superioriteitsgevoelens. Die gevoelens waren gericht op het aantonen dat het eigen volk beter was dan een ander volk. Duitsers vonden zichzelf beter dan Fransen. Engelsen vonden dat de inwoners van India niet eens bij hen in de buurt kwamen, ondanks dat India een Britse kolonie was. De Britten vonden dat zij superieur waren.

Bron 6. Nederland wenste aan het begin van de twintigste eeuw neutraal te blijven tijdens een Europese oorlog. Toch was ook Nederland niet gespaard gebleven van militaristisch machtsvertoon. Opperbevelhebber generaal Snijders tezamen met koningin Wilhelmina.

Van superioriteit naar militarisme

De superioriteitsgevoelens werden onderdeel van de identiteit van een land. Die identiteit werd vaak in het straatbeeld getoond. Propagandaposters met daarop trotse inwoners werden opgehangen. De boodschap: ‘wees blij dat je onderdeel bent van dit machtige land’. In Europa, maar vooral in Duitsland, werden deze superioriteitsgevoelens geprojecteerd op het leger; want de superioriteit van het volk moest ook getoond worden.

Het leger moest de trots worden van de natie en superieur zijn vergeleken met het leger van een ander land. Vooral in de twintigste eeuw begonnen Europese landen dan ook met het opbouwen van grote legers. Soldaten kregen een voorrangspositie in de samenleving; was je soldaat, dan was je automatisch geliefd. Vooral de Duitse keizers Wilhelm I en zijn opvolger Wilhelm II gingen streven naar een militaire samenleving. Alles moest in het teken staan van militaire macht. Dit streven noemen we ook wel militarisme.

Van wapenwedloop tot bondgenootschap

Militarisme had een onbedoeld gevolg. Het streven naar een zo groot en sterk mogelijk leger ging samen met het produceren van enorme hoeveelheden wapens. De bedoeling was dat de enorme hoeveelheden wapens de omliggende landen zouden afschrikken. Door die afschrikwekkende werking zou de drang naar expansie in toom worden gehouden. Dat effect had het niet. Er ontstond een wapenwedloop. Want om niet onder te doen voor een ander, probeerden de Europese landen elkaar bij te houden in het produceren van wapens. De gedachte was dat als je niet mee kon komen in de productie van wapens, de kans groot was dat je vernietigd kon worden. Duitsland ging zijn vloot groter maken en het leger versterken. Zo wilden de Duitsers kunnen concurreren met Engeland, die al een enorme vloot had. Het effect was dat Engeland nog meer schepen liet bouwen. Frankrijk werd ook bang door het militaire machtsvertoon van Duitsland, waarop het net als Duitsland besloot het leger te versterken.

Toch was elk land bang om alleen te staan tijdens een conflict. Landen besloten samen te werken. Ze sloten bondgenootschappen. Aan zo’n bondgenootschap meedoen gaf een veilig gevoel, maar werd de wereld er ook veiliger op?

Na die Eerste Slag aan de Marne werd het voor de Europese landen duidelijk: ‘de oorlog zou niet snel worden gewonnen’. Daarom begonnen zij ook met het mobiliseren van de koloniale legers. Frankrijk haalde bijvoorbeeld soldaten uit Sudan, Tunesië en Algerije om te vechten in Europa (bron 13). Toch bleef de oorlog niet alleen beperkt tot Europa. Ook werden de koloniale legers gebruikt om in Afrika en Azië zelf te vechten.

Duitsland de bruut?

Bron 12. Het zinken van het schip de Lusitania werd in zowel de Engelse als de Amerikaanse propaganda vaak gebruikt om nieuwe soldaten te werven.

Terwijl de Duitsers zich aan het ingraven waren, werden de veroverde Belgische gebieden bezet door Duitse troepen. Onder die troepen deden uit de lucht gegrepen gruwelverhalen de ronde over Belgische scherpschutters en terroristen die de oprukkende Duitse soldaten hadden lastiggevallen tijdens hun opmars en hen zelfs in hun slaap hadden vermoord. Als wraak staken Duitse soldaten dorpen en steden in brand. Voor de ogen van hun vrouwen en kinderen werden Belgische mannen op dorpspleinen bijeengedreven en afgeschoten. De Duitse legerleiding maakte zicht niet druk over deze ‘toestanden’, want het was nog woedend over de Belgische tegenstand. Maar niet alleen Duitse soldaten maakten zich schuldig aan dit soort oorlogsmisdaden. Nadat de opmars van de Russen bij Tannenberg was tegengehouden door de Duitsers, begonnen de Russische troepen aan de terugtocht. Zij namen alles mee wat los en vast zat: ‘niets mocht overblijven voor de Duitsers’. Daarnaast werden hele groepen Polen gedeporteerd of vermoord. Tegen het einde van de oorlog hoopten de Polen dat zij werden bevrijd van de Russische overheersing.

Wake up America!

Op zee waren Duitsland en Oostenrijk-Hongarije – die tijdens de oorlog Centralen werden genoemd – in het nadeel: de Engelse vloot was op zee oppermachtig! Daarom ging Duitsland gebruikmaken van duikboten. Deze duikboten hadden het ook op schepen voorzien die de Engelsen, Fransen en Russen (Geallieerden) bevoorraden. Veel Amerikaanse schepen werden het doelwit van de duikbotenoorlog.

In 1917 besloten de Amerikanen in te grijpen. Daar hadden zij twee redenen voor:

• Duitsland was te ver gegaan met het bombarderen van Amerikaanse schepen. De bevolking was verontwaardigd door de vele onschuldige Amerikaanse burgers die hierbij omkwamen. Maar dat was niet de enige reden.
• Amerika had veel geld geleend aan de geallieerden. De Amerikaanse president Woodrow Wilson was zich ervan bewust dat als Frankrijk en Engeland de oorlog verloren, de leningen niet terug werden betaald.

Met behulp van Amerikaanse soldaten werd het Duitse leger op grote schaal teruggedrongen. In 1918 zouden de eerste Amerikaanse dienstplichtigen voor het eerst meevechten in de Europese loopgraven. Er was toen sprake van een wereldoorlog.

Rusland doet niet meer mee

Het Russische Keizerrijk was een van de slechtst voorbereidde landen van Europa geweest die had deelgenomen aan de oorlog. Het had een tekort aan alles: voedsel, medicijnen, wapens en munitie. Het enige wat het land wel had was een overvloed aan soldaten. Het waren deze soldaten geweest die zo ontevreden waren geworden door de vele nederlagen, dat ze riepen om verandering! In februari 1917 brak er revolutie uit. De tsaar en zijn autoritaire regering werd gedwongen om af te treden. Maar de regering die hen verving, besloot door te vechten. In oktober 1917 pleegden communisten onder leiding van Lenin een geslaagde staatsgreep. Door de revolutie en de daaropvolgende staatsgreep was er in Rusland zoveel chaos ontstaan dat de Duitsers grote delen van Rusland konden veroveren. Daarop besloot de nieuwe communistische regering onder Lenin te onderhandelen met de Duitsers. In maart werd de Vrede van Brest-Litovsk gesloten, waarbij Rusland grote gebiedsverliezen accepteerde. Hierna brachten de Duitsers gehaast hun troepen van het oost- naar het westfront.

In de zomer van 1914 had de militaire top uit Europa nooit kunnen inschatten op wat voor schaal de oorlog zich zou afspelen. Zij hadden verwacht binnen twee weken weer thuis te zijn: ‘back before Christmas’, was een bekende uitspraak. Het tegenovergestelde was het geval. Ruim vier jaar lang probeerden soldaten elkaar vanuit hun loopgraven te verslaan. Lange slingers van loopgraven die van de Belgische kust, door Vlaanderen en Noord-Frankrijk heen, tot aan de Zwitserse grens liepen. Soms drie linies dik en door prikkeldraad beschermd, met tussenliggende verbindingsgangen, ondergrondse hospitalen, keukens, slaapvertrekken en munitieopslagplaatsen. Als militair kroop je door de blubber, wachtende totdat het signaal werd gegeven om aan te vallen; soms dagenlang. Je probeerde onderscheid te maken tussen het gebulder van de eigen kanonnen en van de vijand, die probeerden jouw loopgraaf aan gort te schieten. Keek je over de rand van de loopgraaf, dan liep je het risico beschoten te worden door sluipschutters.

Bron 17. Belgische soldaten wachtend op hun bevelen.

In 1916 belegerden de Duitsers zes maanden lang de stad Verdun in het noorden van Frankrijk. In die zes maanden sneuvelden 162.000 Franse soldaten en 143.000 Duitse soldaten. Er was geen winnaar. Kort daarna bij de Slag om de Somme vielen nog een keer één miljoen doden. De oorlog was uitgelopen op een ware uitputtingsoorlog.

Een nieuwe oorlog

Deze oorlog verschilde van de oorlogen die daarvoor waren uitgevochten. Enorme hoeveelheden moderne wapens werden ingezet. Deze waren ontwikkeld door wetenschappers en ingenieurs, om vervolgens aan de lopende band gemaakt te worden. De miljoenen soldaten die de loopgraven in moesten, kregen niet alleen te maken met geweren maar ook met: mitrailleurs (bron 18), gifgas (bron 25), vliegtuigen (bron 20) en tanks (bron 26). Voordat een aanval plaatsvond, bestookte de aanvallende partij de verdedigers eerst dagenlang met kanonnen voordat overgegaan werd op een massale aanval. Zo modern de wapens waren, zo ouderwets waren de oorlogstactieken. Grote hoeveelheden soldaten kwamen uit hun loopgraven en renden zo snel mogelijk naar de vijand, om man-tegen-mangevechten aan te gaan. De generaals redeneerden dat deze tactiek altijd had gewerkt en dus nu weer kon werken. Ze hielden alleen niet rekening met de moderne wapens die het onmogelijk maakten snel bij de vijand te komen. De soldaten hadden weinig inspraak. Zij moesten de bevelen van hun officieren opvolgen. Daardoor was het risico groot dat je sneuvelde door kogels, bommen of gifgas. Maar het slagveld bracht meer verschrikkingen met zich mee, waaronder in de zomer brandende hitte en in de winter ondraaglijke kou en vocht. Daarnaast was er vaak te weinig voedsel aan het front, ongedierte als ratten en de stank van de gesneuvelden die niet uit het niemandsland verwijderd konden worden (bron 22).