Bijbels, zwaarden en sikkels
Hoofdvragen
In hoeverre veranderde de Europese samenleving door de toenemende Germaanse en Frankische invloeden?
Hoe veranderde de Europese samenleving onder de Karolingische vorsten?
Wat waren de politieke, economische en sociale oorzaken voor de afnemen van de koninklijke macht en wat voor gevolgen had dit voor de middeleeuwse samenleving?
Hoe verspreidde het christendom zich over Europa?
Hoe ontstond en verspreidde de islam zich in de Arabische wereld?
In 476 n.C. werd Rome geplunderd. Grote delen van de eens zo machtige stad zouden verwoest worden. Met die gebeurtenis hield het West-Romeinse Rijk op van bestaan. Toch kon niemand rond het jaar 500 vermoeden dat de nieuwe periode die was aangebroken een bijzondere naam zou krijgen in de Europese geschiedenis: de middeleeuwen. Deze periode zou duizend jaar duren. Zoals de naam suggereert werd de periode gezien als een tussenfase – een periode in het midden – maar niet door de middeleeuwers zelf! Deze negatieve term is veel later in Italië uitgevonden, omdat daar in de veertiende eeuw weer interesse was ontstaan voor de Griekse en Romeinse oudheid. Omdat de middeleeuwers geen interesse meer hadden gehad in die klassieke cultuur, zou het volgens deze oudheidgeïnteresseerden een periode zijn geweest van duisternis. Het leven was immers beter geweest onder de Romeinen aldus dat denkbeeld. De naam middeleeuwen zegt dus eigenlijk meer over de wetenschappers uit de veertiende eeuw dan over de periode zelf. Het negatieve beeld van deze periode na de val van het West-Romeinse Rijk is tegenwoordig niet meer gebruikelijk, want de beginselen van het moderne Europa schrijven sommige historici toe aan Karel de Grote. Toch blijven we spreken van de middeleeuwen. Door de eeuwen heen is deze term zo vaak gebuikt binnen de westerse geschiedenis, dat hij niet meer weg te denken is.
- 9. De verspreiding van het christendom in geheel Europa.
- 10. Het ontstaan en de verspreiding van de islam.
- 11. De vrijwel volledige vervanging in West-Europa van de agrarisch-urbane cultuur door een zelfvoorzienende agrarische cultuur, georganiseerd via hofstelsel en horigheid.
- 12. Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur.
Bron 1. Clovis I was de eerste Frankische heerser die zich tot het christendom liet dopen. Zijn nakomelingen zouden heel Frankrijk verenigen, omdat ze zowel de steun van Franken als de oude Romeinse elite genoten.
1. Regeren met de scherven van een imperium
- kent de sociale, politieke en economische gevolgen van het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk.
- Kan aangeven dat de vroeg middeleeuwse economie grotendeels autarkisch was.
- Kan aangeven dat lokale edelen – zoals de Frankische koning Clovis – gebruik maakten van het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk.
- Kan het verschil aangeven tussen Romeins recht/wet en het Frankisch gewoonterecht.
- Leerdoelen
- kent de sociale, politieke en economische gevolgen van het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk.
- Kan aangeven dat de vroeg middeleeuwse economie grotendeels autarkisch was.
- Kan aangeven dat lokale edelen – zoals de Frankische koning Clovis – gebruik maakten van het verdwijnen van het West-Romeinse Rijk.
- Kan het verschil aangeven tussen Romeins recht/wet en het Frankisch gewoonterecht.
- Extra uitleg
In het hoofdstuk Van Etruskisch dorp naar Imperium Romanum heb je kunnen lezen dat het West-Romeinse Rijk door verschillende oorzaken uiteen was gevallen, waaronder de volksverhuizingen. Roversbendes hadden gebruik gemaakt van de chaos veroorzaakt door de volksverhuizingen door moordend en plunderend rijkdommen te vergaren. De Romeinse overheid kon niet ingrijpen. Er waren nauwelijks nog soldaten buiten Italië die deze criminelen konden aanpakken. Er konden ook geen soldaten vanuit Italië gestuurd worden. Het Romeinse gezag had immers al moeite met de hoofdstad Rome te beschermen tegen de invallende volkeren. Laat staan dat het andere problemen kon oplossen. Vooral de buitengebieden – zoals het hedendaagse Frankrijk, Nederland, Duitsland en Engeland – zouden niet meer vanuit Rome aangestuurd en beschermd worden.
Autarkie
Lokale edelen maakten vervolgens gebruik van deze nieuwe situatie. Door het ontbreken van Romeinse soldaten verklaarden deze edelen elkaar de oorlog. Zij hoopten dat beetje wat de Romeinen achter hadden gelaten in handen te krijgen, maar ook met geweld hun grondgebied uit te breiden. Als gevolg van deze onveilige situatie durfde niemand meer te reizen. Het werd bovendien bemoeilijkt doordat de kans groot was dat je in een veldslag terecht kwam of de dood zou vinden door een roversmes. De handel die in de oudheid zo levendig was geweest in en buiten het West-Romeinse Rijk zou bijna volledig verdwijnen. Een enkele handelsroute bleef bestaan, maar ook die werden niet meer intensief gebruikt. De grote handelssteden uit het noorden van het West-Romeinse Rijk zouden inkrimpen tot regionale marktplaatsen. Daarnaast nam ook de nijverheid af. Het maken van ingewikkelde producten als sieraden kostte veel tijd, arbeid en grondstoffen. Handwerklieden waren niet meer bereid deze te investeren, want er was niemand meer die de gemaakte producten kon beschermen; er waren namelijk geen Romeinse soldaten meer die de veiligheid konden garandeerden. Men vond het veel verstandiger datgene te produceren wat je direct nodig had om te overleven zoals voedsel en kleding. De vroege middeleeuwers streefden naar autarkie.
Met het verdwijnen van de handel en nijverheid nam ook het gebruik van geld als ruilmiddel af. Gouden en zilveren munten – en daarmee ook sieraden – werden omgesmolten tot gebruiksvoorwerpen. Hoewel er nog wel ruilhandel plaatsvond, werd geld niet meer gebruikt. Vanwege de nieuwe zelfvoorziening was het overbodig geworden: ‘waarom investeren in luxeproducten zoals sieraden, als deze toch gestolen kunnen worden’? Toch was er niet sprake van volledige autarkie. Binnen een middeleeuws dorp was de een handiger in het maken van schoenen, de ander in het bewerken van metaal. Binnen een dorp was dus sprake van beperkte specialisatie. De gespecialiseerde economie uit de oudheid – bijvoorbeeld dat het ene gebied zich richtte op de productie van olijven en de ander op graan – verdween. En het zou nog honderden jaren duren voordat gebieden weer gingen specialiseren.
Het Merovingische Rijk
Van alle Germaanse koninkrijken die na de val van het West-Romeinse Rijk werden gesticht, werd het Frankische Rijk in Gallië – het huidige Frankrijk – het belangrijkst. Daarom besteden we vooral aandacht aan de Franken. Na het wegvallen van het Romeins gezag in 476 trad een succesvol veroveraar op de voorgrond: Clovis, die regeerde van 481 tot 511. Tijdens zijn regeerperiode deed hij er alles aan om zijn rivalen uit de weg te ruimen en zijn rijk uit te breiden, waaronder de Visigoten terugdrijven richting Spanje. In het jaar 497 zou het rijk van de Frankische koning bijna geheel Frankrijk beslaan. Dit rijk zou bekend komen te staan als het Merovingische Rijk, vernoemd naar Merovech de mythische voorvader waar Clovis dacht van af te stammen. De Romeinen zouden Clovis een echte ‘barbaarse’ koning gevonden hebben. Op een dag toen hij zijn leger inspecteerde, zag Clovis een krijgsman die ooit met hem had geruzied over de verdeling van oorlogsbuit. Clovis pakte de bijl af van deze krijgsman en beschuldigde de man van slecht wapenonderhoud. Vervolgens gooide hij de bijl op de grond. Toen de man zijn bijl wilde oppakken, trok Clovis zijn eigen wapen en sloeg de man zijn hersens in.
Nu Clovis zo’n enorm gebied bestuurde, leek het hem verstandig om ook het geloof van zijn onderdanen aan te nemen: het christendom. In 498 liet hij zich dopen in de kerk van Reims, tegelijkertijd met de Frankische elite. Met deze bekering zou de Frankische koning de steun krijgen van de bisschoppen uit de voormalige Romeinse steden en gebieden, die met het vertrek van de Romeinen het bestuur hadden overgenomen. Clovis bekeerde zich tot de officiële vorm van het christendom, zoals deze werd verkondigd vanuit Rome door de paus. Daardoor zou ook de paus gaan samenwerken met de Franken. Ook probeerde hij de voormalige inwoners van het Romeinse Rijk tevreden te houden door zo veel mogelijk Romeinse gewoonten te behouden. Daarnaast erkende hij het gezag van de Oost-Romeinse keizer.
Politiek is geen beroep, het zit in je bloed!
Na de dood van Clovis in 511 werd zijn rijk in gelijke delen verdeeld onder zijn vier zonen. Dat klinkt misschien gek, maar het laat zien dat de Merovingische heersers hun rijk niet beschouwden als een staat of land dat door professionele politici bestuurd moest worden; waarin alle inwoners gelijk waren voor de geschreven wet – zoals het geval was geweest in het Romeinse Rijk. De Frankische koningen beschouwden de gebieden als hun bezit, of als een ‘allodium‘ het Latijn voor bezit. Het was heel gewoon om bezittingen te vererven. Dat waren de ongeschreven regels van het Frankische gewoonterecht. De Frankische koningen beschouwden de verdeling van hun rijk door erfopvolging niet als verzwakking, maar eerder als versterking. Door de familieband zouden de familieleden wel samen moeten werken. Daarnaast werd aan een koninklijke familie koningsheil toegeschreven. Dit was een soort magische kracht die groter werd naarmate een koninklijke familie meer leden had. In theorie zou deze samenwerking dus goed moeten werken. Maar in de praktijk kwam vaak voor dat zonen van een koning naar de wapens grepen nadat hun vader overleed, elkaar bevechtend om hun vaders grondgebied. Deze erfopvolging leidde dus vaak in de praktijk tot verzwakking.
2. Karels feodaliteit
- Kan aangeven hoe de Karolingische vorsten de macht overnamen van de Merovingische vorsten.
- Kent de manier waarop Karel de Grote naar religieuze, politieke en religieuze eenheid streefde.
- Kan het feodalisme onder Karel de Grote uitleggen.
- Kan aangeven dat het Europese eenheidsideaal uiteindelijk niet gehaald werd door de Karolingische vorsten.
- Kan aangeven dat het beleid van Karel de Grote voor een heropleving van de klassieke oudheid zorgde (verdiepingsstof).
- Leerdoelen
- Kan aangeven hoe de Karolingische vorsten de macht overnamen van de Merovingische vorsten.
- Kent de manier waarop Karel de Grote naar religieuze, politieke en religieuze eenheid streefde.
- Kan het feodalisme onder Karel de Grote uitleggen.
- Kan aangeven dat het Europese eenheidsideaal uiteindelijk niet gehaald werd door de Karolingische vorsten.
- Kan aangeven dat het beleid van Karel de Grote voor een heropleving van de klassieke oudheid zorgde (verdiepingsstof).
- Extra uitleg
Na de dood van Clovis ging het bergafwaarts met de macht van de Merovingische koningen. De hofmeiers zouden daar gebruik van maken. Zij waren belangrijke ambtenaren aan het Merovingische hof. De hofmeiers beheerden de schatkist en bestuurden vaak in plaats van de koning. Eén van deze hofmeiers, Karel Martel uit de familie van de Karolingen, wist in korte tijd het grootste gedeelte van het Merovingische bestuur naar zich toe te trekken. Daarop stuurde hij in 751 een delegatie naar de paus om te vragen of het juist was dat de officiële Frankische koningen van die tijd niet echt koninklijke macht hadden.
De paus ontving Karel Martels delegatie met open armen, aangezien de paus werd bedreigd door de Longobarden. In tegenstelling tot de Longobarden die het arianisme uitoefenden, geloofden de Franken in het ware christendom: het christelijk geloof zoals deze werd verkondigd door de paus. De paus beloofde Karel Martel om een eventuele machtsovername te steunen als de Franken Rome zouden beschermen tegen de invallende Longobarden. Drie jaar later zou de zoon van Karel Martel naar Italië trekken als koning van de Franken om de Longobarden uit Italië te verdrijven. Deze machtsovername van de hofmeiers was zonder de pauselijke steun niet gelukt, aangezien de Franken christelijk waren en de plaatsvervanger van God op aarde – de paus – op zijn woord geloofden.
Bron 4. De uitbreidingen van het Frankische Rijk onder de Merovingische heersers, gevolgd door Karel Martel en zijn opvolgers.
Karels geloof
In 771 zou de titel van Frankische koning in handen komen van Karel, die later werd aangeduid als Karel de Grote. Hij werd de eerste koning uit de familie van de Karolingen. De grenzen van Karels rijk zouden tot halverwege Europa reiken (bron 4). Dankzij Karels heerschappij was het idee ontstaan van een verenigd Europa met één geloof en één vorst, waarin sprake was van economische, politieke en religieuze eenheid.
Dit bovengenoemde idee van Europese eenheid kon alleen ontstaan door de onderwerping van Europa in een lange reeks van oorlogen. Bovendien zorgde Karel de Grote ervoor dat geen enkel ander geloof voet kreeg in Europa. Met de laatste Longobardische restantjes werd in Italië afgerekend en in de Pyreneeën vocht Karel met de moslims die via Spanje een weg naar het Europese binnenland zochten. Ook de Saksen – die nog in de Germaanse goden geloofden – werden op afstand gehouden of met harde hand bekeerd. Monniken zouden de heidense gebieden intrekken met enerzijds als doel de bevolking met de Bijbel in de hand te bekeren of anderzijds met het zwaard. Het christelijke geloof moest voor eenheid zorgen in het immense Frankische Rijk. Zo zouden de inwoners van Karels rijk ook geen reden hebben om te vechten over verschillende geloofsovertuigingen.
Karels politiek
Naast godsdienstige eenheid moest er ook politieke eenheid komen. Karel wist dat hij nooit Europa in zijn eentje kon besturen. Daarom liet hij zijn rijk in districten opdelen, die gouwen werden genoemd. Deze gouwen werden bestuurd door een graaf of een hertog (adel) die trouw zwoeren aan Karel. Zij beloofden uit Karels naam te besturen en hem te hulp te schieten bij gewapende conflicten. In ruil daarvoor mochten zij een gedeelte van de belastingen uit zo’n gebied houden. Bij de dood van zo’n edelman zou het gebied weer uitgeleend worden aan iemand anders. Zodoende werden zij leenmannen genoemd. Dit nieuwe systeem wordt feodalisme genoemd, naar het woord ‘feudum’ dat Latijn is voor leen. Toch vertrouwde Karel zijn leenmannen niet altijd. Om te controleren of zij zich wel aan hun eed van trouw hielden, Karels bevolking bestuurden volgens zijn wetten en de bevolking belasting liet betalen naar Karels wetten; stuurde hij ambtenaren – zendgraven genoemd – om de leenmannen te controleren. De ambtenaren moesten nagaan of er wel bestuurd werd volgens de capitularia. Niet alleen zendgraven hadden deze taak; ook Karel de Grote zelf trok door het rijk ‘van palts tot palts’ – hier komt ons latere woord paleis vandaan – zodat hij persoonlijk zijn leenmannen in de gaten kon houden.
Karels economie
Naast religieuze en politieke eenheid, streefde Karel de Grote ook naar economische eenheid. In het gehele rijk werden plaatselijke munten niet meer geaccepteerd. Karel introduceerde een uniform muntstelsel, bestaande uit ponden, schellingen en penningen. Zo’n muntstelsel maakte het makkelijk om over lange afstanden handel te drijven. Zo herleefde voor een korte periode de handel over lange afstanden.
Na de dood van Karel de Grote in 814 zou zijn zoon Lodewijk het rijk erven. Deze verspeelde het vertrouwen van de graven en hertogen, waardoor zij zich tegen hem keerden en hun steun verkochten aan de zonen van Lodewijk. In 843 kwamen Lodewijks zonen bij elkaar in Verdun en verdeelden Frankisch Europa (bron 6), nadat hun vader als een gebroken man stierf. Het eens zo machtige rijk lag in scherven.
Karolingische renaissance
Het feodaalstelsel van Karel de Grote was grotendeels afhankelijk van trouw. Daarom was persoonlijk contact ook belangrijk. Historici vermoeden dan ook dat dit feodalisme grotendeels was vormgegeven uit de Germaanse ideeën over heersers die over onderdanen dienen te heersen, maar tegelijkertijd ook verantwoordelijk voor hen zijn. Toch merkte Karel dat persoonlijk contact ook voortbracht. Hij kon maar op één plek tegelijk zijn om zijn bevelen over te brengen. Daarom was het handig dat net als in het Romeinse Rijk bevelen op schrift gegeven konden worden.
Karels inwoners waren vaak ongeletterd. Dat bemoeilijkte zijn wens tot geletterdheid. Karel de Grote probeerde dan ook het intellectuele peil te verhogen door in zijn hoofdstad Aken een school op te richten waarover de begaafde monnik Alcuïnus (735-804) de leiding kreeg. Op Karels bevel werden uiteindelijk door het hele rijk scholen gesticht. Karel vond dat niet alleen mensen die in een klooster leefden (monniken) en andere geestelijken het schrift moesten kunnen leren. Ook zijn ambtenaren zouden het schrift meester moeten worden. Alcuïnus legde de nadruk op het bestuderen van klassieke auteurs uit de Griekse en Romeinse oudheid en liet deze overschrijven. Daardoor konden ze over heel Europa verspreid worden. Voor het overschrijven van deze teksten werd een nieuw, gemakkelijker, lettertype ontwikkeld. Naast literatuur, investeerde Karel ook in de bouwkunst en schilderkunst. Dankzij deze investeringen was er sprake van een culturele bloei. Historici zeggen dat er sprake was van een Karolingische renaissance – een heropleving van de Oud Griekse en Romeinse cultuur.
Was het Romeinse Rijk werkelijk herleefd onder Karel de Grote? Er waren natuurlijk grote verschillen. Maar ook in de Romeinse tijd zelf waren grote verschillen. Het keizerschap van Augustus was een heel ander soort dan die van Constantijn. Voor tijdgenoten van Karel was het in elk geval duidelijk dat Karel inderdaad een Romeins keizer was. Hij was een van de zoveelste keizers die een eigen variant hadden toegevoegd aan een lange lijn van Romeinse keizers.
3. Van domein tot hofstelsel
- Kan aangeven dat het feodalisme door de erfopvolging niet werkte.
- kent 3 motieven voor het verlenen van veiligheid aan boeren door een edelman.
- Kan de werking van het hofstelsel uitleggen.
- Kent de werking van het drieslagstelsel.
- Kent het verschil tussen horigen en vrije boeren.
- Kent de drie standen uit de middeleeuwen.
- Kan aangeven dat handel en nijverheid niet volkomen verdween dat Vikingen zowel bijdroegen aan de internationale handel als deze in gevaar brachten.
Werking van het feodalisme
Voor- en nadelen van het feodalisme
- Leerdoelen
- Kan aangeven dat het feodalisme door de erfopvolging niet werkte.
- kent 3 motieven voor het verlenen van veiligheid aan boeren door een edelman.
- Kan de werking van het hofstelsel uitleggen.
- Kent de werking van het drieslagstelsel.
- Kent het verschil tussen horigen en vrije boeren.
- Kent de drie standen uit de middeleeuwen.
- Kan aangeven dat handel en nijverheid niet volkomen verdween dat Vikingen zowel bijdroegen aan de internationale handel als deze in gevaar brachten.
- Extra uitleg
Werking van het feodalisme
In het filmpje krijg je een overzicht van het onderwerp van deze paragraaf.Voor- en nadelen van het feodalisme
In het filmpje krijg je een overzicht van het onderwerp van deze paragraaf.
Door erfopvolging van het Frankische Rijk was er geen sprake meer van een sterk centraal gezag, met één koning aan het hoofd. Lokale edelen zouden daar gebruik van maken. Zij begonnen in hun gebied – een domein genoemd – eigen ‘rijken’ op te bouwen.
Achterleenmannen en vazallen
Hoe kan het dat zo’n groot machtsgebied als dat van Karel de Grote in kleinere gebieden uit elkaar kon vallen? De middeleeuwer dacht toch dat de koning de macht om te heersen van God had gekregen? In theorie was dat ook zo, maar in de praktijk moest elke koning zijn heersen met geweld afdwingen. Een heerser moest regelmatig opstandige edelen straffen – soms zelfs doden – om te laten zien dat hij als koning de machtigste was. Zonder deze daden die koninklijke macht uitstraalden, bestond die macht ook niet. Mensen zijn namelijk van nature geneigd de sterkste leider te volgen. Vanaf de dood van Karel de Grote zouden de Frankische koningen steeds meer moeite krijgen met het afdwingen van trouw.
Leenmannen waren steeds vaker ontrouw aan de koning. En loyaliteit was juist belangrijk binnen het feodalisme. Trouw vormde immers de basis van de middeleeuwse koninklijke macht. Want de koning was afhankelijk van leenmannen voor militaire en economische steun. Als deze trouw wegviel had een koning niet meer de middelen om trouw af te dwingen, aangezien hij ook geen geld meer had om eventueel soldaten in te huren. Want hij kreeg zijn belastingen van diezelfde edelen!
Hoe valt die wegvallende trouw bij de leenmannen te verklaren? Officieel werd een gebied te leen gegeven totdat een edelman stierf. Daarna kon zo’n gebied opnieuw vergeven worden aan iemand anders. In de praktijk zou het gebied overgaan naar de zoon van de net gestorven edelman. Zo werd het langzaam gewoonterecht om een leengebied over te erven. Hierdoor werd de koning buitenspel gezet. De edelman had zijn koning niet meer nodig om aan een gebied te komen. Daarnaast begonnen leenmannen met grote gebieden hun domein onder te verdelen in kleinere gebieden, die zij ook weer te leen gaven. Zo ontstond er een systeem van leenheer, leenmannen en achterleenmannen. Dit had als gevolg dat een leenman weer leenheer werd van zijn eigen (achter)leenmannen. Daarom waren de achterleenmannen vaak trouwer aan de leenman dan aan de koning. Het domein werd een vorstendom op zichzelf. En zelfs al riep de koning hulp in van andere vazallen, dan nog was hij niet in staat de macht te heroveren.
Domein, donjon en hofstel
In het centrum van zo’n domein lag een donjon, vaak een houten of stenen toren versterkt met een omwalling van houten muren en spiezen. Zo’n donjon met omliggend landbouwgrond dat van de heer was, werd een vroonhof genoemd. De lokale bevolking – veelal boeren – raakte afhankelijk van de edelman in zo’n gebied. Hij was de enige met een veilig toevluchtsoord in tijden van gevaar waar zij naartoe konden vluchten.
In tijden van nood had zo’n edelman drie redenen om mensen toe te laten tot zijn donjon:
- Allereerst zag de edelman zijn gebied als bezit, ook al leende hij deze van de koning. Volgens het middeleeuws gewoonterecht was alles in zo’n gebied onderdeel van dat bezit. Zo ook de inwoners. Het was belangrijk dat de edelman zijn ‘bezit’ beschermde, aangezien hij afhankelijk was van deze boeren om in zijn eigen levensonderhoud te voorzien: in de vorm van belastingen of herendiensten, zoals het land van de heer bewerken of de muren van de donjon herstellen.
- Ten tweede kon hij deze vluchtende mensen gebruiken als soldaten om zijn andere bezittingen te beschermen. Het was gebruikelijk dat de vluchtende inwoners bewapend met een zeis of een mestvork zich melden bij de heer, waarna zij ter verdediging van het domein konden worden ingezet.
- Het christelijk geloof kan als derde reden worden gezien. In de Bijbel werd verkondigd dat men de zwakkeren moest beschermen. Daarom moest hij de boeren wel toelaten tot zijn donjon. Vanuit dit gebruik en het ideaal van ‘de beschermer van de zwakkeren’ ontstonden ook de normen en waarden waar ridders zich aan moesten houden.
Welke reden het belangrijkst was voor de edelen weten historici niet.
Bron 9. Het drieslagstelsel verwerkt in een getijdenboek.
Wat historici wel weten is dat in grote delen van het Frankische Rijk er duidelijk sprake was van machtsverschil tussen boeren en edelen. Boeren hadden weinig of geen zeggenschap over de invulling van hun leven. Zij woonden op het domein van een leenman, waar zij voldoende inkomsten produceerden voor de eigenaar in ruil voor bescherming. Dit economische stelsel, het hofstelsel genoemd, was dus direct verbonden met het overleven en hierdoor moest het zelfvoorzienend zijn. De grond van een domein was verdeeld in twee delen. Het ene deel werd beheerd door de heer of zijn plaatsvervanger. Zo’n stuk grond werd gebruikt als landbouwgrond om de heer en zijn familie te onderhouden, maar ook als bouwgrond voor gemeenschappelijke nutsgebouwen zoals een windmolen. Het andere deel was bedoeld als grond voor de boeren in zijn domein.
De grond werd volgens het drieslagstelsel verbouwd (bron 9). De landbouwgrond werd in drie gelijke stukken verdeeld. Een stuk met een zomergewas, een stuk met een wintergewas en een braakliggend stuk land. Elk jaar roteerde de functie van zo’n stuk landbouwgrond. Zo probeerde men uitputting van de grond te voorkomen.
In de praktijk was de afhankelijkheid van een heer zo groot dat de boeren gebonden werden aan de grond. Deze boeren waren verplicht de grond te bewerken, producten en diensten te leveren aan de heer, maar mochten zonder de toestemming van de heer zijn gebied onder geen enkele voorwaarde verlaten. Dergelijke aan de grond gebonden onvrije boeren worden horigen genoemd. Niet alleen de boer werd horig, maar ook zijn hele familie. Door de horigheid werden hele generaties gebonden aan het land.
De middeleeuwse belevingswereld
Niet alle middeleeuwse boeren leefden op een domein. Sommigen leefden ook in kleine boerengemeenschappen. Deze vrije boeren verdeelden het land in individuele landbouwgrond en een gemeenschappelijke graasgrond. De stukken landbouwgrond werden volgens het drieslagstelsel verbouwd. Er werden wel duidelijke onderlinge afspraken gemaakt over het tijdstip van zaaien. De gemeenschappelijke graasgrond werd van het voorjaar tot aan de herfst gebruikt om het vee te laten grazen. Daarna werd het vee in een schuur gestald. De mest werd opgevangen en gedroogd. Een gedeelte werd als brandstof gebruikt en een ander gedeelte werd in het voorjaar vermengd met de bovenste laag aarde van de landbouwgronden om zo de vruchtbaarheid te vergroten.
Toch weten historici niet zoveel over de leef- en denkwereld van de horigen noch van de vrije boeren. De informatie die we hebben, is afkomstig van monniken of edelen. Daar is een verklaring voor te geven. Schrijven en lezen was weggelegd voor geestelijken, edelen en ambtenaren. In 1027 schreef Bisschop Adalbero over de middeleeuwse samenleving. Volgens de bisschop had God de mensheid in drie standen verdeeld: oratores, de bellatores en de laboratores (zij die bidden, zij die strijden en zij die werken). De meeste bronnen die wij hebben over de middeleeuwen gaan over de geestelijkheid als eerste stand en de adel als tweede stand. Hierin wordt de derde stand, de boeren, negatief beschreven. Boeren werden afgeschilderd als stinkende, gevaarlijke lomperiken die in toom moesten worden gehouden. Of de derde stand zichzelf ook als aparte stand zag en boeren daadwerkelijk zo wild waren als dat zij beschrijven zijn, weten historici niet.
Handel, nijverheid en Vikingen
De vroegmiddeleeuwse economie bestond niet alleen maar uit vrije en onvrije boeren. Handel en nijverheid waren dan geringer van betekenis, zij waren door de val van het West-Romeinse Rijk niet volledig verdwenen. Ondanks dat Karel de Grote begonnen was met het herintroduceren van een muntstelsel, bleef de geldcirculatie daarentegen beperkt. De gebieden waarin nog het meeste handel werd gedreven waren: Midden- en Zuid-Frankrijk, de Balkan, Byzantium en Italië. Die handel bleef beperkt tot grenzen van zo’n gebied. Tussen de gebieden werd nauwelijks handelgedreven.
De nederzettingen die het meeste profiteerden van de handel hadden een gunstige ligging. Zij lagen op punten waar handelaren bijeenkwamen. Dat waren bijvoorbeeld knooppunten waar wegen bij elkaar kwamen; riviermondingen die makkelijk per schip en over land te bereiken waren en nederzettingen die al sinds de Romeinse tijd als haven hadden gediend.
De middeleeuwse schepen die bij deze handel werden gebruikt, waren maar klein en breekbaar. Vandaar dat er geen lange afstanden met deze schepen konden worden afgelegd. Een uitzondering daarop waren de Vikingen uit Scandinavië. Deze vervaardigden grote zeewaardige schepen. Enige handel over lange afstand van betekenis was in handen van die Vikingen. In tegenstelling tot wat veel christelijke bronnen beweren, waren Vikingen voornamelijk handelaren. De reizen die Vikingen aflegden – met ruimen volgeladen met handelswaar – begonnen als handelstochten. Bij onenigheid over de koop gingen zij wel eens over tot afpersing en plundering, waarbij wel eens wat in vlammen opging. Maar archeologen hebben tot op heden geen bewijs gevonden voor structurele plundertochten of hele steden die in as zijn gelegd door de Vikingen, zoals beschreven in christelijke bronnen.
Twee eeuwen springen er wel tussenuit. In de negende en tiende eeuw maakten invallende Vikingen steeds vaker de kusten van Europa onveilig. Historici en archeologen weten niet goed waarom die omslag van handelaar naar plunderaar plaatsvond. Zij vermoeden dat Scandinavië te maken had met tegenvallende oogsten. Maar ook een centraal gezag, dat aanstuurde op meer plundertochten en het innemen van gebieden in Frankrijk en Engeland, behoort tot de verklaringen. Wat wel duidelijk werd door deze plunderingen, was het gebrek aan mogelijkheden van koninkrijken om vanuit één punt te reageren. Hiervoor was de macht te verdeeld. Veel leenmannen weigerden op verzoek van de koning andere leenmannen te hulp te schieten. Sommigen van die leenmannen waren zelf al begonnen met het beroven van hun eigen bevolking en waren roofheren geworden. Voor de lokale kustbevolking was het duidelijk: ‘van de koning hoefde je niets te verwachten, iedereen moest maar zijn eigen boontjes doppen’.
Bron 10. Een Vikingschip dat zeewaardig was. Let op de vele details die aan het schip zijn toegevoegd.
4. Met de Bijbel door Europa
- Kan aangeven dat de Bijbel in de middeleeuwen nog niet vast stond en veranderde door verschillende kerkvaders.
- Kan aangeven hoe kloosters zich ontwikkelden van afgelegen geloofsgemeenschappen naar machtige domeinen.
- Kent 2 redenen waarom monniken niet-gelovigen bekeerden en hoe deze geestelijken kerstenen.
- Kan met het voorbeeld van de Friezen aangeven dat geloven in het christendom ook afgedwongen werd.
- Leerdoelen
- Kan aangeven dat de Bijbel in de middeleeuwen nog niet vast stond en veranderde door verschillende kerkvaders.
- Kan aangeven hoe kloosters zich ontwikkelden van afgelegen geloofsgemeenschappen naar machtige domeinen.
- Kent 2 redenen waarom monniken niet-gelovigen bekeerden en hoe deze geestelijken kerstenen.
- Kan met het voorbeeld van de Friezen aangeven dat geloven in het christendom ook afgedwongen werd.
- Extra uitleg
Toen Rome in 410 door de Germaanse Visigoten werd geplunderd, gaven de mensen die nog in de oude Romeinse goden geloofden de christenen de schuld. Door het christendom waren de Romeinen slap geworden vonden zij. Maar in zijn boek De stad van God ging Augustinus (354-430) in tegen deze kritiek. Het was jammer dat Rome was geplunderd, maar ook niet erg! Het leven op aarde was immers maar tijdelijk. Het echte leven begon pas na de dood in de hemel. En alleen diegenen die in Christus geloofden, werden door God toegelaten. Deze uitverkoren mensen hoorden volgens Augustinus bij de ‘stad van God’.
Bron 12. Onderdeel van het werk dat monniken deden, was het bewaren van kennis. Monniken uit het klooster (kloosterlingen) schreven boeken over van christelijke schrijvers, maar ook van schrijvers uit de oudheid. Het is dan ook te danken aan monniken dat een deel van deze kennis bewaard is gebleven. Dit overschrijven moest zonder fouten gedaan worden. Het kopiëren kon soms meer dan een jaar duren!
De ideeën uit Augustinus’ boek zouden na zijn dood onderdeel gaan uitmaken van de Bijbel, het heilige boek van de christenen. Dat laat zien dat de leer van het christelijke geloof in het begin nog niet vast lag. Elke denker die iets toevoegde aan de Bijbel wordt een kerkvader genoemd, waaronder Augustinus. Boeken als die van Augustinus werden in de middeleeuwen heel populair en hadden dan ook veel invloed op de manier waarop mensen gingen geloven.
Monniken en kloosters
Sommige christenen vonden de hele wereld zondig; overal zagen zij door de Bijbel verboden verleidingen. Sommigen gingen op afgelegen plekken wonen als kluizenaar om zich te richten op het geloof en zo de verleidingen te weerstaan. Anderen wilden ook bezig zijn met het geloof, maar dan wel in een gemeenschap. Ze trokken zich terug als monnik of non binnen de muren van een klooster, om daar te werken (bron 12) en te bidden (bron 13). Daarnaast gaven ze onderdak aan reizigers en verzorgden ze zieken. Deze monniken en nonnen legden beloftes af van kuisheid, armoede en gehoorzaamheid aan het hoofd van het klooster, de abt.
In het begin hielden de monniken zich strikt aan hun belofte van armoede. Maar kloosters werden steeds rijker. Dit kwam doordat koningen en edelen de kloosters land en andere bezittingen schonken. Daarmee hoopten zij een plekje te verdienen in de hemel. Door al deze schenkingen bezaten de meeste kloosters op den duur uitgestrekte domeinen, waarop horigen het werk deden.
De abt van een klooster met veel grond was dan ook een machtig en rijk man. Hij ging zich zelfs gedragen als leenheer die in tijden van oorlog een leger aanvoerde samen met zijn leenmannen. Dat had als gevolg dat abt zijn een gewild baantje was. Edelen probeerden dan ook deze baantjes te bemachtigen door ze te kopen.
De manier waarop geestelijken leefden, verschilde aan het begin van de middeleeuwen weinig van die van de gewone gelovigen: leken. Lage geestelijken als pastoors en kapelaans hadden vaak een gezin en een boerderijtje om van te leven. Maar al snel gingen hoge geestelijken – abten en bisschoppen – uitbundig leven, net als edelen.
Kerstenen met de Bijbel
Monniken speelden een belangrijke rol bij de verspreiding van het christendom. Overal werden missionarissen naartoe gestuurd; vaak vanuit kloosters. Historici vermoeden dat monniken daar twee redenen voor hadden.
- Allereerst geloofden zij dat het hun taak was om de niet-gelovigen – de Germanen die nog in hun eigen goden geloofden – te bekeren. Anders waren de Germanen gedoemd om eeuwig te branden in de hel. En als goede christene kon je dat niet laten gebeuren.
- Ten tweede betekende de bekering van bijvoorbeeld de Saksen uit het huidige Duitsland, dat het aantal gelovigen steeg; en gelovigen moesten naar deze monniken luisteren. Hoe meer gelovigen er waren, hoe machtiger vooral de kloosters werden.
Monniken wilden het voor niet-gelovigen als de Germanen maar ook de Ieren makkelijker maken zich tot het nieuwe geloof te bekeren. Daarom bouwden ze kerkjes op plekken die heilig waren, bijvoorbeeld op de plek waar een heilige boom had gestaan. In het geval van de Ieren werd zelfs het symbool van het christendom – het kruis – aangepast aan datgene wat de Ieren oorspronkelijk vereerden: de zon (bron 14).
Bron 13. Kloosters werden vaak autarkisch gebouwd. In het middelpunt van het klooster lag de kapel - de plek waar de monniken bidden. In de rest van de gebouwen werd geslapen of gewerkt.
Kerstenen met het zwaard
In de eerste paragraaf heb je kunnen lezen over de doop van Clovis. Hij werd katholiek om zo ook de steun van de bisschoppen te krijgen die nog heel machtig waren in de voormalig Romeinse steden. Met de doop van Clovis en zijn mannen volgde al snel de rest van het Frankische Rijk, soms onder dwang. Nog veel meer dwang was er nodig om de Friezen te bekeren. De leiders van deze groep verzetten zich hevig. De missionarissen die gestuurd werden, kwamen vaak uit Engeland dat rond 600 bekeerd was. Maar het bekeringswerk was niet zonder gevaar. In 716 probeerde Bonifatius de Friezen te overtuigen hun geloof op te geven en zich tot Christus te bekeren. Maar succesvol was hij niet. In 754 werd Bonifatius bij Dokkum vermoord. Lange tijd werd het bekeringswerk niet meer opgepakt. Toen de Franken begonnen aan de verovering van het huidige Nederland, zagen zij in dat de Friezen alleen met dwang bekeerd konden worden tot het ‘juiste geloof’.
Tegen het jaar 1050 was zo’n beetje heel West-Europa tot het christendom bekeerd. Wel bleven vaak delen van het oude geloof voortbestaan in de bekeerde gebieden. Geestelijken noemen dat dan ‘bijgeloof’.
5. Islam, een nieuw soort geloof?
- Kan aangeven waar en hoe de islam ontstond en snel verspreidde.
- Kan 3 redenen geven waarom na 756 nog steeds gesproken kan worden van een Arabische wereld.
- Kan aangeven dat de Arabische wereld zowel economisch als cultureel in contact stond met het christelijk Europa.
- Kan aangeven dat de Arabische samenleving op religieus, cultureel en wetenschappelijk gebied tolerant en dat deze tolerantie leidde tot ontwikkeling op wetenschappelijk en cultureel gebied.
- Kent het veroveringsproces van het Iberisch Schiereiland door de Moren en welke gevolgen dit zou hebben voor de inwoners van dit gebied (verdiepingsstof).
- Leerdoelen
- Kan aangeven waar en hoe de islam ontstond en snel verspreidde.
- Kan 3 redenen geven waarom na 756 nog steeds gesproken kan worden van een Arabische wereld.
- Kan aangeven dat de Arabische wereld zowel economisch als cultureel in contact stond met het christelijk Europa.
- Kan aangeven dat de Arabische samenleving op religieus, cultureel en wetenschappelijk gebied tolerant en dat deze tolerantie leidde tot ontwikkeling op wetenschappelijk en cultureel gebied.
- Kent het veroveringsproces van het Iberisch Schiereiland door de Moren en welke gevolgen dit zou hebben voor de inwoners van dit gebied (verdiepingsstof).
- Extra uitleg
Op een kruispunt van karavaanwegen, lag de Arabische stad Mekka. Hier kwamen kooplui bij elkaar om te handelen. De stad zou daardoor uitgroeien tot een welvarende stad. Niet alleen kooplui bezochten de stad. Ook pelgrims bezochten Mekka en brachten een bezoek aan de Kaäba, een tempel waarin een heilige steen en beelden van verschillende goden werden vereerd.
Mohammed, een rijke koopman uit de stad Mekka kreeg in diezelfde periode een aantal visioenen waarin de aartsengel Jibriel (Gabriël) hem boodschappen doorgaf van Allah (Arabisch voor God). Volgens Mohammed was Allah de ware en enige god. Deze goddelijke boodschappen werden na Mohammeds dood opgeschreven in de Koran, het heilige boek van de moslims. Dit nieuwe geloof zou de loop van de wereldgeschiedenis sterk beïnvloeden.
Een nieuwe monotheïstische godsdienst
Mohammed verkondigde zichzelf als profeet van Allah. Hij leerde de Arabieren dat er één god is en dat ze zich aan Hem moesten onderwerpen, omdat God zorgt voor zijn gelovigen en degenen straft die zich tegen Hem verzetten. Daarnaast moesten zijn gelovigen ook voor anderen zorgen, vooral voor de armen en onderdrukten. Mohammeds boodschap sloeg eerst niet aan. Daardoor moest hij in 622 zelfs Mekka ontvluchten.
In de stad Medina sloeg Mohammeds boodschap wel aan. Van daaruit werd zijn boodschap over het huidige Midden-Oosten verspreid. Zijn nieuwe geloof de islam breidde uit door de jihad, de heilige oorlog. Als goede moslim probeerde je niet-gelovigen te redden van de hel, door hen te bekeren – zo nodig met geweld. Vooral op het Arabische schiereiland wisten de nomadische stammen onder leiding van Mohammed en zijn opvolger Omar, een schoonvader van Mohammed, het islamitische geloof in snel tempo te verspreiden tot een waar Arabisch Rijk (bron 17). In 637 bestond het rijk uit heel Arabië, Irak, en Syrië. Daarna veroverde Arabische legers Perzië (het huidige Iran), Noord-Afrika, Afghanistan, Sicilië en grote delen van Spanje en Portugal. Het rijk was op z’n grootst omstreeks 750, waarbij de kaliefen het islamitische kalifaat eerst vanuit Damascus regeerden en later vanuit Bagdad.
Het culturele centrum van de wereld
Vanaf 756 viel het Arabische Rijk uit elkaar in meerdere rijken. Maar de cultuur die de Arabieren naar deze gebieden hadden gebracht, bleef voortbestaan.
- Zo bleef men in de gebieden het Arabisch als hoofdtaal spreken.
- Het Arabisch schrift werd nog steeds gebruikt als manier om over afstanden te communiceren en kennis op te slaan.
- Ook bleef de islam de staatsgodsdienst.
Doordat de inwoners van al deze gebieden min of meer dezelfde culturele kenmerken hadden, werd gesproken van de Arabische wereld. Deze wereld stond in contact met Europa. Doordat in het huidige Turkije het Oost-Romeinse (Byzantijnse) Rijk nog steeds bestand. Want naar dit Byzantijnse Rijk liepen vele Arabische handelsroutes. Zo maakten Europese handelaren, onder andere via het Byzantijnse Rijk, kennis met de cultuur en rijkdommen van de Arabische wereld.
Een tolerante samenleving
In de gebieden die door de islamitische heersers werden veroverd, werd de islam de staatsgodsdienst. Toch werd het joodse en christelijke geloof in die gebieden niet verboden! De heersers waren zeer tolerant tegenover joden en christenen, omdat die in dezelfde God geloofden als moslims – al dan wel op de ‘verkeerde’ manier. Als jood of christen kon je dus gewoon blijven geloven, maar je moest wel extra belasting betalen. Om deze bron van extra inkomsten te behouden, werd niet gedaan aan (gedwongen) bekering. Onderdanen die in meerdere goden geloofden, moesten wel moslim worden.
Deze tolerante houding was niet alleen weggelegd voor het geloof. Arabische heersers waren ook tolerant richting wetenschappers en geleerden. Wetenschap werd zelfs gestimuleerd, in tegenstelling tot de wetenschap in Europa onder christelijke heersers. In 850 reisde bijvoorbeeld de Arabische christen Hunayn ibn Ishaq door Syrië en Egypte. Daar verzamelde hij wetenschappelijke boeken. Deze werken vertaalde hij vanuit het Grieks naar het Arabisch. Zo werd de Arabische wetenschap bekend met de werken van de Oud-Griekse filosofen, waaronder Plato en Aristoteles. De originele en vertaalde werken werden bewaard en bestudeerd in het Huis van Wijsheid, een soort universiteit, in Bagdad. Hierdoor bleef veel klassieke kennis bewaard.
Ook de islamitische bouwkunst ontwikkelde zich tot een hoog niveau. Overal waar de islamitische heersers het voor het zeggen hadden, werden moskeeën neergezet. De grote koepels van deze gebedshuizen werden naar Byzantijns voorbeeld gebouwd (bron 18). Naar christelijke voorbeeld werden ook torens (minaretten) toegevoegd, net als bij kerken. Maar waar in kerken vaak afbeeldingen waren te vinden van dieren en mensen, daar werd dit in moskeeën streng verboden. Volgens islamitische geestelijken zouden dat soort afbeeldingen afleiden van het geloof. Daarom versierden kunstenaars korans en moskeeën met de meest prachtige figuren en letters.
Moslims veroveren Spanje
De veroveringen van de moslims beperkten zich niet alleen tot het huidige Midden-Oosten. In het begin van de 8e eeuw veroverde een klein moslimleger onder leiding van generaal Tariq ibn Ziyad het grootste deel van Spanje en Portugal. Het leger van Ziyad merkte dat er weinig tegenstand was en dat daardoor de verovering snel ging. De moslims werden bij de verovering gesteund door de joden die in Spanje woonden. De joden die op het Iberisch Schiereiland (Spanje en Portugal) woonden, werden gewantrouwd en benadeeld door de plaatselijke christelijke heersers. Deze joden hoopten dan ook meer vrijheden te verkrijgen onder een islamitische heerschappij. In 732 wilden de moslims – die zich inmiddels hadden gevestigd in Spanje en Portugal – ook Frankrijk veroveren. Maar hun opmars werd tegengehouden bij het Franse Poitiers. Daar werden zij verslagen door een groot Frankisch leger, onder leiding van de grootvader van Karel de Grote. Vanaf 801 zouden de moslims worden teruggedreven door verschillende christelijke heersers. In 1238 was alleen nog het rijk van de sultan – een islamitische vorst – van Granada in Zuid-Spanje over. In 1492 was die christelijke herovering voltooid.
De Moslims uit Marokko en Algerije die Iberisch Schiereiland veroverden, werden door de christenen Moren genoemd. Moors Spanje – dat de Moren Al-Andalus gingen noemen – had een welvarende economie en een bloeiende beschaving. Steden als Córdoba bereikten zelfs één miljoen inwoners! Al-Andalus was een ware multiculturele samenleving. Vanuit de hele Arabische wereld kwamen moslims en christenen om in het gebied te wonen. Een deel van de christelijke inwoners van Spanje en Portugal bekeerden zich tot de Islam. Toch bleven de christenen in de meerderheid in het voorheen christelijke Spanje en Portugal. Voor de Moren was dat niet nadelig, want net als in de rest van de Arabische wereld moesten christenen en joden extra belasting betalen.
Dat de Moorse invloed niet alleen merkbaar was in Spanje en Portugal maar ook in de rest van Europa, wordt op een aantal manieren duidelijk.
- Allereerst kwamen schepen met producten uit de hele Arabische wereld en ver daarbuiten aan in de Spaanse havens. Zo werd Chinees porselein en zijde via Spanje verhandeld aan de rest van Europa.
- Ten tweede introduceerden de Arabieren gewassen die tot dan toe in Europa onbekend waren, zoals rijst, suiker en aubergines.
- Ook kwam er nieuwe kennis Europa binnen via Al-Andalus. Zo introduceerden de Arabieren een mechanisch irrigatiesysteem in Spanje, dat werkte door water te pompen met water- en windmolens. Dit werd al snel gekopieerd door de rest van Europa. Daarnaast werden christelijke geleerden uitgenodigd aan het hof van de Moorse vorsten. Het doel hiervan was deze geleerden duidelijk te maken hoe vooruitstrevend de Arabische wetenschap was. Maar dankzij deze uitnodigingen was het voor de christelijke geleerden ook mogelijk die kennis te kopiëren.
Literatuur
Rosenwein, Barbara H. A short History of the Middle Ages. Toronto: University of Toronto Press; 5e editie, 2018.
Tang, Frank. De middeleeuwen: een kleine geschiedenis. Amsterdam: Prometheus; 2e druk, 2017.