Kenmerkende aspecten tijdvak 9: wereldoorlogen

In de jaren 1920 leken de industriële productie en de winsten in het bedrijfsleven onbeperkt te kunnen groeien. Maar er bleek een grens te zijn aan de mogelijkheden. In de Verenigde Staten leidden overproductie, het kopen op krediet zonder dit te kunnen terugbetalen en het geringe toezicht op banken uiteindelijk tot grote problemen. Met de beurscrisis van 1929 in Amerika begon de crisisErnstige ontregeling van de economie. van het wereldkapitalisme. Zowel bedrijven als personen gingen failliet toen aandelen, gekocht op basis van geleend geld, niets meer waard bleken te zijn. Dit had een kettingreactie aan economische problemen tot gevolg; niet alleen in de Verenigde Staten maar ook in Europa. Veel Europese landen hadden goederen of geld geleend in de VS, maar deze landen waren na de Eerste Wereldoorlog nog niet sterk genoeg om op eigen benen te staan. Die Amerikaanse afhankelijkheid zorgde ervoor dat de crisis oversloeg naar Europa.

Veel westerse landen kregen te maken met een langdurige en diepe depressie met massale werkloosheid en armoede. In Nederland probeerde de regering door bezuinigingen de gevolgen van de crisis te bestrijden. In andere landen, zoals de Verenigde Staten, probeerde men door extra overheidsinvesteringen de economie weer op gang te krijgen. De uitzichtloosheid van de crisis dreef velen in de armen van totalitaire bewegingen.

Aan het begin van de twintigste eeuw liepen de spanningen tussen Europese landen op. Het modern imperialisme, het nationalisme, het militarismeStroming die hecht aan militaire waarden en normen voor de hele samenleving / grote invloed van de militairen op de samenleving., de bondgenootschappen en de wapenwedloop leidden in 1914 tot de Eerste Wereldoorlog. De directe aanleiding was de moord op de Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand in Sarajevo. Daarin stonden Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk tegenover Groot-Brittannië, Frankrijk, Rusland en vanaf 1917 de Verenigde Staten.

Bron 7. Chemische wapens werden tijdens de Eerste Wereldoorlog ingezet. Hierdoor vonden duizenden soldaten op een gruwelijke wijze de dood.

De Eerste Wereldoorlog

Aan het front in West-Europa ontstond een loopgravenoorlog. Door het gebruik van moderne wapens met een enorme vernietigingskracht, de verouderde strategie van stormlopen en de slechte omstandigheden aan het front werden miljoenen soldaten slachtoffer van het oorlogsleed. In totaal kwamen meer dan 10 miljoen soldaten om het leven. Daaronder waren ook vele soldaten uit de Europese koloniën. Niet alleen soldaten, maar ook de burgers werden betrokken bij de oorlogvoering (= totale oorlogNiet alleen soldaten maar ook burgers aan het thuisfront worden betrokken bij de oorlogsvoering.). Vrouwen en ouderen werkten in de oorlogsindustrie. De kranten stonden bol van propaganda en hun berichtgeving werd gecensureerd.

In 1917 brak er mede door de rampzalige gevolgen van de oorlog een revolutie uit in Rusland. Honger, oorlogsmoeheid en het falende bestuur van de tsaar leidden ertoe dat uiteindelijk communisten (Lenin) de macht grepen. Zij maakten van het land een totalitaire staat. In 1918 eindigde de oorlog in een overwinning voor Groot-Brittannië en zijn bondgenoten. Maar de afwikkeling van deze oorlog – en het straffen van Duitsland – creëerde een situatie in Europa waardoor er totalitaire ideologieën in verschillende Europese landen voet aan wal kregen.

De Tweede Wereldoorlog

Daarna was er twintig jaar vrede op het Europese continent voordat er in 1939 opnieuw een verwoestende oorlog uitbrak. De Tweede Wereldoorlog was vooral een strijd tussen de fascistische landen Duitsland, Italië en Japan in Azië (asmogendheden) en hun democratische en communistische tegenstanders (geallieerden).

Bron 8. Bestorming van ‘Omaha Beach’ door Amerikaanse soldaten. Deze operatie was onderdeel van Decision Day (D-Day) de slag die Nazi-Duitsland moest terugdringen.

Hitler wilde voor Duitsers Lebensraum im Osten en stuurde daar doelbewust op aan. Duitse (en in mindere mate Italiaanse) legers bezetten tot 1943 een groot deel van Europa. In Midden- en Oost-Europa ontplooiden Duitse militairen en moordcommando’s een vernietigingsoorlog. Nadat de opmars in het oosten eind 1941 vastliep, probeerden de nazi’s zoveel mogelijk Europese Joden en zigeuners te vermoorden in vernietigingskampen.

Lang namen Russische militairen de strijd tegen Duitsland op het Europese vasteland alleen voor hun rekening. In juni 1943 landden geallieerde legers in Italië en een jaar later in Frankrijk (D-Day, zie bron). Vanaf 1941 waren de Verenigde Staten betrokken geraakt bij de oorlog, nadat Japan de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor had aangevallen. Uiteindelijk bezweek Duitsland in 1945 onder de gezamenlijke kracht van de Geallieerden: Groot-Brittannië, Frankrijk, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten.

Net als de Eerste Wereldoorlog was de Tweede een totale oorlog. Zo werden burgers in de bezette gebieden gedwongen te werken in Duitsland en probeerde de bezetter burgers te nazificerenDe herinrichting van de samenleving volgens de idealen van de nationaalsocialisten.. De oorlog eindigde wereldwijd pas na de capitulatie van Japan in augustus 1945, kort nadat de VS atoombommen hadden gegooid op Hiroshima en Nagasaki.

Als onderdeel van het Duitse offensief tegen Frankrijk, dat begon op 10 mei 1940, werd ook Nederland overrompeld en binnen vijf dagen verslagen. Deze aanval moest de geallieerden naar Nederland lokken, zodat ze in een Duitse val zouden lopen. Na dit offensief volgde een Duitse bezetting die duurde tot 5 mei 1945.

Acceptatie

Met de grondstoffen en producten uit Nederland kon de oorlog worden voortgezet. Daarnaast probeerde de bezetter de Nederlandse bevolking te nazificeren. Daarom werd in het begin met een fluwelen handschoen opgetreden. Via propaganda moesten de Nederlanders voor het nationaalsocialisme worden gewonnen.

Wat konden Nederlanders doen?

• Actief meewerken aan de bezetting om daar zelf voordeel uit te halen (collaboratie),
• Zich zo goed mogelijk aanpassen aan de nieuwe situatie, in de hoop dat deze ‘normaal’ zou worden (acceptatie),
• Of zich verzetten tegen de bezetter en deze openlijk of heimelijk ondermijnen (verzet).

De groep ‘aanpassers’ was het grootst. Aanpassing betekende ook: niet in verzet komen tegen de Jodenvervolging of daarbij werkeloos toezien. De Februaristaking van 1941 – waarbij de communistische partij in Amsterdam werkgevers en werknemers opriep het werk neer te leggen als reactie op de eerste razzia’s tegen Joden – was een voorbeeld van verzet, net als de hulp aan Joodse onderduikers. Toch werden de meeste Nederlandse Joden gedeporteerd en in vernietigingskampen vermoord, omdat er relatief weinig hulp aan hen werd geboden.

Groeiend verzet

In 1943 nam het verzet toe. Dit had te maken met de toenemende dwang van de bezetter (zoals de verplichte arbeidsdienst in Duitsland) en de successen van de geallieerde legers. In de herfst van 1944 werd het zuiden van Nederland bevrijd. Voor het westen volgde nog een hongerwinter, omdat voedsel uit bevrijd gebied niet meer naar het bezette deel kon worden vervoerd. Uiteindelijk gaf de Duitse bezetter zich op 5 mei 1945 over.

Door de industrialisatie werd de oorlogvoering in de twintigste eeuw verwoestender en dodelijker dan ooit. Tijdens de Eerste Wereldoorlog kwamen miljoenen soldaten om op de slagvelden. Aan het westelijk front in België en Frankrijk waren de verwoestingen enorm. Ook burgers werden in groten getale bij de strijd betrokken. Oorlogsgeweld en voedseltekorten kostten velen het leven. Aan het einde van de oorlog kwam daar de Spaanse griepepidemie nog eens bovenop (bron 12).

In de Tweede Wereldoorlog veroorzaakten Duitse legeronderdelen grote verwoestingen tijdens de veldtochten in Polen en de Sovjet-Unie. Daarnaast stierven miljoenen Europeanen in concentratie- en vernietigingskampen. Ook terreur en honger in de bezette gebieden zorgden voor massale sterfte. De schade was nog groter dan in de Eerste Wereldoorlog. Al vanaf het begin van de oorlog zetten de Duitsers terreurbombardementen in op steden. In de tweede helft van de oorlog vernietigden de Geallieerden op nietsontziende wijze systematisch Duitse steden. De massale vernietiging kreeg een nieuwe dimensie door de inzet van de atoombom in 1945, waarbij twee Japanse steden, Hiroshima en Nagasaki, door de Amerikanen volledig in de as werden gelegd (bron 13).

Tussen de wereldoorlogen nam in de koloniën in Azië het verzet tegen de Europese overheersing toe. In Afrika was daar nog nauwelijks sprake van. Het nationalisme groeide onder meer doordat jongeren uit de inheemse elite Europees onderwijs kregen. Zij maakten kennis met westerse ideeën over vrijheid en gelijkheid en eisten deze vervolgens zelf op.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog streden soldaten uit de koloniën voor hun ‘moederlanden’. Op bron 15 zie je bijvoorbeeld soldaten uit Brits-Indië in Noord-Frankrijk. Omdat er na de oorlog geen verder zelfbestuur kwam, werd het gevoel van onrecht des te groter en nam het verzet tegen de overheersing verder toe. Dit sluit aan bij de bredere ontwikkeling dat steeds meer mensen in de koloniën de tegenstrijdigheid inzagen tussen de westerse idealen van vrijheid en gelijkheid en de werkelijkheid van koloniale onderdrukking. In Brits-Indië trad de Britse regering eerst hard op tegen de nationalisten onder leiding van Gandhi. Met hun non-coöperatie dwongen zij de Britten echter tot verdere onderhandelingen over onafhankelijkheid. Dit voorbeeld werd in Nederlands-Indië gevolgd door de nationalisten onder leiding van Soekarno. Door zijn eis van onafhankelijkheid werd hij door het Nederlandse gezag opgepakt en verbannen. Zo nam het verzet tegen het imperialismeIn deze context: de westerse overheersing van grote delen van Azië en nagenoeg heel Afrika. toe, maar kwam het nog nergens tot daadwerkelijke onafhankelijkheid.