Kenmerkende aspecten tijdvak 1: jagers en boeren
Kenmerkende aspecten
1. De leefwijze van jagers en verzamelaars.
2. Het ontstaan van landbouw en landbouw-samenlevingen.
3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.
1. De leefwijze van jagers en verzamelaars
- Kan aangeven wat bedoeld wordt met nomaden en prehistorie.
- Kent vier kenmerken van de levenswijze van jagers en verzamelaars.
- Kan uitleggen van welke soort bronnen historici vooral afhankelijk zijn voor onze kennis over jagers en verzamelaars in de prehistorie.
- Leerdoelen
-
- Kan aangeven wat bedoeld wordt met nomaden en prehistorie.
- Kent vier kenmerken van de levenswijze van jagers en verzamelaars.
- Kan uitleggen van welke soort bronnen historici vooral afhankelijk zijn voor onze kennis over jagers en verzamelaars in de prehistorie.
- Extra uitleg
-
De rotstekening hiernaast (bron 1) is omstreeks 15.000 voor Christus aangebracht in een grot bij het Franse dorpje Lascaux. Op de grotschildering zie je verschillende dieren waarop de eerste mensen jaagden. Deze mensen leefden van het voedsel dat zij door de jacht kregen en van de planten die zij verzamelden. Zij waren nomadenEen bevolkingsgroep met een rondtrekkende levensstijl. die voor hun onderkomen gebruikmaakten van grotten en eenvoudige hutten, gemaakt van hout en dierlijk materiaal.
Jagen en verzamelen kostte veel tijd, waardoor de eerste mensen waarschijnlijk voortdurend hiermee bezig waren. De nomadische gemeenschappen waren klein, omdat er maar een beperkte hoeveelheid voedsel beschikbaar was. Daarnaast hadden deze mensen weinig bezittingen, omdat ze rondtrokken. Hun bezittingen bestonden uit eenvoudige werktuigen.
Bijna alles wat historici weten over deze nomadische volken komt uit onderzoek van materiële bronnen. Deze eerste volken kenden geen schrift, daarom noemen historici de periode van jagers en verzamelaars de prehistorieEen periode van de geschiedenis waarin mensen nog niet het schrift gebruikten om hun verleden vast te leggen.. Wanneer de prehistorie eindigt, verschilt per volk.
2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen
- Kan aangeven wat bedoeld wordt met landbouw, landbouwrevolutie en landbouwsamenleving.
- Kan aangeven wanneer en in welk gebied in het Midden-Oosten de landbouwrevolutie plaatsvond.
- Kan de ingrijpende gevolgen van de landbouwrevolutie benoemen voor de leefwijze van de eerste mensen.
- Leerdoelen
-
- Kan aangeven wat bedoeld wordt met landbouw, landbouwrevolutie en landbouwsamenleving.
- Kan aangeven wanneer en in welk gebied in het Midden-Oosten de landbouwrevolutie plaatsvond.
- Kan de ingrijpende gevolgen van de landbouwrevolutie benoemen voor de leefwijze van de eerste mensen.
- Extra uitleg
-
Tien- tot twaalfduizend jaar geleden vond in het Midden-Oosten (bron 2) een ingrijpende verandering plaats: de landbouwrevolutieDe landbouwrevolutie of neolithische revolutie waren de ontwikkelingen die ervoor zorgden dat de eerste mensen van de landbouw gingen leven., ook wel neolithische revolutie genoemd. Deze verandering gebeurde niet van de ene op de andere dag, maar verliep geleidelijk. Daarom gingen de eerste boeren naast de landbouwAkkerbouw en veeteelt. ook nog op jacht en verzamelden zij eetbare planten. De eerste boeren zochten plekken waar planten snel groeiden. Vaak waren dat vruchtbare rivierdalen. Daar maakten zij de grond geschikt om gewassen, zoals tarwe en gerst, te verbouwen en tamme dieren, zoals geiten en schapen, te houden.
Een ander kenmerk van landbouwsamenlevingenEen samenleving waarin landbouw het belangrijkste middel van bestaan is. was dat mensen op een vaste plaats bleven wonen. Daardoor konden vrouwen meer kinderen krijgen, omdat zij niet steeds hoefden rond te trekken; waarbij de vrouwen de jonge kinderen moesten dragen. De groepen waren groter dan die van de jagers en verzamelaars. Ook ontstonden er sociale verschillen tussen mensen. Boeren die meer verbouwden dan zij zelf gebruikten, betaalden anderen met voedsel om voor hen te werken. Dat overschot aan landbouwproducten zorgde er bovendien voor dat niet iedereen meer boer hoefde te zijn. Sommige mensen konden zich specialiseren in ambachten of handel, terwijl boeren in bepaalde seizoenen tijd overhielden voor taken die niet direct met hun levensonderhoud te maken hadden.
Onze kennis over deze eerste landbouwsamenlevingen komt meestal uit materiële bronnen, zoals werktuigen, huizen of potten, soms aangevuld met teksten die door tijdgenoten zijn geschreven. Geschreven bronnen zijn echter schaars, omdat in deze vroege periode nog weinig volkeren het schrift gebruikten.
3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen
- Kan aangeven welk verband er bestaat tussen succesvolle irrigatielandbouw en het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen in Mesopotamië.
- Kan veranderingen noemen die gepaard gingen met het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.
- Kan aangeven wanneer in de eerste stedelijke samenlevingen in Mesopotamië een schrift werd ontwikkeld.
- Kan aangeven waardoor juist in een stedelijke gemeenschap behoefte bestond aan een schrift.
- Leerdoelen
-
- Kan aangeven welk verband er bestaat tussen succesvolle irrigatielandbouw en het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen in Mesopotamië.
- Kan veranderingen noemen die gepaard gingen met het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.
- Kan aangeven wanneer in de eerste stedelijke samenlevingen in Mesopotamië een schrift werd ontwikkeld.
- Kan aangeven waardoor juist in een stedelijke gemeenschap behoefte bestond aan een schrift.
- Extra uitleg
-
Jaarlijks overstroomden de rivieren in de vruchtbare rivierdalen van Mesopotamië (het huidige Irak) en Egypte. Deze overstromingen lieten een laag vruchtbare grond achter en voorzagen de akkers van voldoende water om gewassen te laten groeien. Daarnaast werd irrigatie gebruikt om akkers van extra water te voorzien. Hierdoor ontstond een voedseloverschot. Dat bood ruimte voor economische specialisatie in deze gemeenschappen: arbeidsdifferentiatieArbeidsdifferentiatie is de functionele differentiatie van vormen van arbeid binnen een samenleving. Als een samenleving complex is en mensen niet alleen produceren om aan hun directe levensbehoeftes te komen, treden er verschillen op in de vorm van arbeid die mensen verrichten. Dat uit zich vaak in het ontstaan van nieuwe beroepen.. De mensen die niet meer direct afhankelijk waren van de landbouw, gingen samenwonen op plekken die makkelijk bereikbaar waren. Hieruit ontstonden de eerste stedelijke gemeenschappenEen stedelijke gemeenschap is een gemeenschap waarin de mensen leven van handel, ambacht of in dienst zijn van de staat/koning waarbij dezen wonen in een stad..
Deze eerste stedelijke centra hadden nog geen marktfunctie, want er was ook geen geld. Producten werden door boeren in pakhuizen opgeslagen en vervolgens geruild met de niet-producerende lagen van de bevolking. De eerste steden bestonden vooral uit tempelcomplexen en bestuursgebouwen.
Om het water eerlijk over een gebied te verdelen, moest de waterhuishouding goed georganiseerd worden. Mede daardoor ontstond een gelaagde samenlevingEen gelaagde samenleving is een samenleving die is opgebouwd uit verschillende groepen die van elkaar verschillen in rijkdom, macht, rechten en aanzien. met een koning die leiding gaf aan priesters, ambtenaren, soldaten, ambachtslieden en handelaren.
In zo’n gelaagde samenleving was het noodzakelijk een administratie bij te houden van voedselvoorraden. Men moest bijhouden hoeveel bewaard moest blijven voor het volgende zaaiseizoen en hoeveel er geconsumeerd kon worden. Daarvoor werd rond 3300 v.C. in Mesopotamië een schrift ontwikkeld (bron 4) en kwam er voor deze gemeenschap een einde aan de prehistorie.
Literatuur
Geschiedenis Havo/Vwo, Syllabus Centraal examen 2017, Domein A en B van het Examenprogramma.
Wilsum, W.P. van. Tijd van jagers en boeren tot 3000 voor Christus Prehistorie. Peize, 2016.