Historische context 2: Verlichting 1650 - 1900

1. De Verlichting: de strijd tegen onwetendheid, oneerlijkheid en bijgeloof (1650-1789)

‘Ik denk, dus ik ben’

De wetenschappelijke benadering van de zeventiende eeuw werd voortgezet in de achttiende eeuw. Voortgedreven door het rationalismeDe stroming die ervan uitgaat dat ware kennis alleen door logisch redeneren bereikt kan worden. van Descartes en het emperismeDe stroming die ervan uitgaat dat ware kennis alleen door observeren en experimenteren bereikt kan worden. van Locke, was er sprake van een ware explosie aan ontdekkingen en baanbrekende ideeën die de loop van de geschiedenis ingrijpend zouden veranderen. De onthulling van nieuwe inzichten, zoals de universele natuurwettenNatuurlijke verschijnselen waar elk levend- en niet-levend wezen aan onderworpen zijn. van Newton, zorgde voor diepgaande discussies over de plaats van religie in de samenleving. Dit leidde tot fundamentele debatten die niet alleen de wetenschap, maar ook de fundamenten van politieke en sociale ordes beïnvloedden. Een cruciaal resultaat van deze dialogen was de verschuiving in het begrip van godsdienst en geweten, die steeds minder als de verantwoordelijkheid van de staat of vorst werden beschouwd, maar eerder als persoonlijke aangelegenheden van het individu. Hierdoor begon men te twijfelen aan het absolute heersen.

Deze transformatie stimuleerde verlichte denkers om wetenschappelijke methoden niet alleen toe te passen op natuurverschijnselen, maar ook op maatschappelijke vraagstukken. Er ontstond een oproep tot kritische evaluatie van eeuwenoude tradities, religieuze praktijken en heersende machtsstructuren aan de hand van criteria van redelijkheid. Tegelijkertijd bracht dit proces van maatschappijkritiek een golf van optimisme met zich mee, gevoed door het geloof in maatschappelijke vooruitgang, dat met behulp van de wetenschap alles mogelijk was (rationeel optimisme). Vandaar dat de verlichte denkers een groot voorstander waren van een juiste opvoeding en goed onderwijs. Als kinderen van jongs af aan opgevoed werden tot redelijk denkende burgers, dan zou dit tot een evenwichtige, deugdzame en voorspoedige samenleving leiden; bevrijd van onwetendheid, bijgeloof en vooroordelen. Zo probeerden Diderot en d’Alembert goedkoop hun Encyclopedie te verkopen. Zou al deze kennis echt leiden tot de ontleding van alle geheimen? Ook in die tijd werd er al kritische vragen werden gesteld over de grenzen van het menselijk verstand.

Vrijheid en gelijkheid

De ideeën van verlichte denkers zoals Locke en later Rousseau waren fundamenteel voor het opnieuw beoordelen en uiteindelijk veranderen van de machtsverhoudingen. Zij introduceerden begrippen als natuurrechtenRechten die elk mens van nature bezit, verkregen vanaf de geboorte, die niet beperkt mogen worden door de wetten die een staat oplegt. en het sociaal contractDenkbeeldig contract tussen de inwoners van een politieke gemeenschap, met bijbehorende rechten en plichten., waarbij de ultieme macht bij het volk zelf werd gelegd. Rousseau voegde hieraan toe met concepten van vrijheid, gelijkheid en zelfs directe democratieEen bestuursvorm waarbij de burgers directe invloed uitoefenen op het bestuur, zonder tussenkomst van een volksvertegenwoordiging. op basis van de algemene wil, waarbij ook armen en slaven gelijke rechten kregen. Rousseau zag ook in dat niet iedereen in een groot land als Frankrijk zou willen handelen op basis van de algemene volkswil. Daarom was de filosoof ervan overtuigd dat een directe democratie niet haalbaar was, maar een volksvertegenwoordiging wel. Het was diezelfde vertegenwoordiging die soms mensen moesten dwingen tot gehoorzaamheid aan de algemene volkswil.

De ideeën van Montesquieu over de scheiding der machtenPolitiek systeem om corruptie te voorkomen, door de macht van de staat te splitsen in een wetgevende, rechtsprekende en uitvoerende macht. en Adam Smith’s economische theorieën over de relatie tussen overheid en economie voegden nog meer diepgang toe aan deze verschuiving in het denken over de relatie tussen vorst en maatschappij. In de zeventiende eeuw ontstond mercantilisme. Dat idee was dat elk land zoveel mogelijk van de wereldwijde goederen moest bemachtigen. Overheden namen maatregelen, zoals invoerrechten en staatsmonopolies, om hun productie en handel te beschermen. Smith was het hier niet mee eens. Hij vond dat de overheid zich zo min mogelijk met de economie moest bemoeien. Smith pleitte voor vrijhandel en marktwerking, waarbij vraag en aanbod de prijzen en lonen bepalen. Hij geloofde dat mensen handelen uit eigenbelang, wat uiteindelijk leidt tot betere producten, economische groei en welvaart voor iedereen. Door hun eigenbelang na te streven, dienen mensen het algemeen belang.

Gevaarlijke ideeën bespreken?

In de 18e eeuw, toen de Verlichting haar invloed over wetenschap en politiek uitbreidde, bereikte haar impact ook de diepste wortels van de politieke cultuur. De nieuwe verlichte ideeënIdeeën tot stand gekomen door logisch te redeneren, die als doel hebben de samenleving te verbeteren. die rondgingen, werden niet alleen besproken in donkere studeerkamers, maar ook in levendige salons waar mensen van alle rangen en standen samenkwamen.

In dezelfde periode waarin de meest bijzonder wetenschappelijke ontdekkingen werden gedaan, werd de samenleving aangeduid met de term Ancien RégimeDe maatschappelijke situatie waarbij de samenleving absoluut geregeerd werd, met de bijbehorende politieke en sociale kenmerken van de standensamenleving (letterlijk: oude orde / oude regering)., waarin standenmaatschappijen de norm waren en koningen als heersers door God werden beschouwd, met ‘Droit DivinDe vorst zijn recht om te besturen komt van God en daarom is hij ook alleen aan Hem verantwoording schuldig (letterlijk: goddelijk recht).‘ als het goddelijke recht dat hun macht legitimeerde. Dit betekende dat vorsten hun gezag rechtstreeks van God kregen, waardoor hun beslissingen als onaantastbaar werden beschouwd. De samenleving was verdeeld in verschillende klassen, met de adel en geestelijkheid die bevoorrechte posities innamen. Maar te midden van deze gevestigde orde begonnen de ideeën van de Verlichting te kiemen. Mensen begonnen te praten over vrijheid, gelijkheid en individuele rechten. En terwijl deze gedachten zich verspreidden, kwamen ze in botsing met het traditionele denken van het Ancien Régime.

Sommige vorsten zoals Catherina de Grote, Jozef II en Frederik de Grote probeerden een middenweg te vinden. Ze wilden elementen van de Verlichting opnemen in hun heerschappij, wat resulteerde in het ontstaan van het ‘verlicht absolutismePolitiek systeem waarbij de vorst absoluut regeert, maar wel gebruikmakend van verlichte ideeën om de samenleving te verbeteren.‘. Dit betekende dat sommige vorsten de vrijheid van meningsuiting, religieuze tolerantie en hervormingen in het rechtssysteem omarmden, terwijl anderen vasthielden aan de oude absolute macht.

Deze veranderingen zorgden voor spanning en conflict. Inwoners van verschillende landen verkondigden vrijelijk hun mening, en vorsten konden niet langer de publieke opinie negeren. Het publiceren van ideeën uit de Verlichting werd nauwlettend in de gaten gehouden en soms zelfs gecensureerd. Dit leidde tot wrijving tussen de vorsten die openstonden voor nieuwe denkwijzen en degenen die vasthielden aan de traditionele waarden van absolutisme en centralisatie.

2. De Verlichting in de praktijk gebracht: revolutionaire oorlogen (1776-1815)

In de zeventiende en achttiende eeuw ontstonden er aan de oostkant van Noord-Amerika dertien Engelse koloniën. Via literatuur en briefwisselingen raakten verlichtingsideeën – zoals ideeën over volkssoevereiniteit en machtsmisbruik – ook verspreid in de Britse koloniën in Noord-Amerika. Deze ideeën stimuleerden de behoefte aan meer zelfbeschikking. De Engelse regering voerde verschillende oorlogen in Noord-Amerika tegen Frankrijk. Om de oorlogsvoering te bekostigen, moest de Britse overheid zich flink in de schulden steken. Daarnaast had ze grote gebieden op de Fransen veroverd, die verdedigd moesten worden tegen mogelijke herovering. Dit bracht ook kosten met zich mee. De Britse regering vond dat de kolonisten een deel van deze kosten moesten dragen. Met instemming van het Britse parlement werden de belastingen in de koloniën verhoogd.

Tegen deze nieuwe Britse belastingen ontstond breed verzet. De kolonisten meenden dat ze geen belastingen hoefden te betalen, aangezien deze waren ingesteld door het Engelse parlement waarin geen enkele kolonist was vertegenwoordigd. ‘No taxation without representation’ werd dan ook de leus van dit anti-Britse sentiment. De kolonisten gingen koning George III van Engeland zien als een tirannieke vorst die beslissingen nam zonder het volk te raadplegen, in dit geval de kolonisten. Het sentiment veranderde in openlijke afkeuring van de vorst. In 1765 nam het verzet zo’n grote omvang aan dat historici dat jaar beschouwen als het begin van de Amerikaanse Revolutie.

In de praktijk bleek het lastig voor de Verenigde Staten om de belangen van de staten in het noorden en die in het zuiden tegelijk te behartigen. In het noorden waren vooral veel kleine, zelfstandige boeren, terwijl in de havensteden kooplui en ambachtslieden de dienst uitmaakten. Het zuiden had voornamelijk een plantage-economie, waar tabak, katoen en rijst werden verbouwd op uitgestrekte velden door zwarte slaven. Deze tegenstrijdige belangen leidden zelfs tot een nieuwe oorlog, de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865), toen het noorden streefde naar abolitionismeDe emancipatiebeweging die streeft naar de afschaffing van de slavernij. tegen het einde van de negentiende eeuw. Maar ook gelijkheid bleek ver te zoeken. Burgers hadden gelijke grondrechtenVrijheidsrechten die burgers bescherming bieden tegen een oneerlijke behandeling door de overheid of door medeburgers., zoals stemrecht, maar vrouwen, slaven en de oorspronkelijke inwoners van het continent kregen deze rechten niet. Deze uitsluiting resulteerde in een beleid van segregatie. Terwijl de inheemse inwoners nog beschermd werden door het Britse beleid, schuwden de Amerikanen noch de overheid zelf geweld tegen de inheemse bevolking wanneer de belangen van de blanke kolonisten ‘in gevaar’ kwamen.

Verlichte ideeën in de praktijk: Frankrijk

In de late achttiende eeuw voltrok zich ook in Frankrijk een revolutie. Destijds was het land opgedeeld in verschillende sociale standen, waarbij je rechten en verplichtingen werden bepaald door je afkomst.

• De hoogste stand, de geestelijkheid, bestond uit figuren als bisschoppen en abten, die aanzienlijk luxer leefden dan de gewone priesters. Zij vormden de eerste stand.
• De adel, als tweede stand, kende ook interne verdeeldheid. De hofadel bekleedde belangrijke functies aan het hof en in het leger, terwijl de landadel voornamelijk op het platteland van hun landgoederen leefde. Velen van hen waren niet bijzonder rijk en hielden krampachtig vast aan hun traditionele privileges.
• De derde stand omvatte iedereen die niet tot de eerste twee klassen behoorde. Het merendeel bestond uit boeren, vooral op het platteland. Terwijl sommigen eigen grond bezaten, worstelden velen om rond te komen van de pacht die ze aan welgestelde landeigenaren betaalden. Ze waren bovendien onderhevig aan belastingen van de koning en de Kerk, en moesten speciale taken vervullen voor hun landheer. Voor de landloze dagloners was het nog moeilijker. In de steden vormde de bourgeoisie de bovenste laag, bestaande uit bankiers, kooplieden, ambtenaren, advocaten en welgestelde winkeliers. Daaronder bevonden zich kleinere handelaren, ambachtslieden en bedienden. De onderste lagen van de stedelijke bevolking bestonden uit daklozen, bedelaars, prostituees en zwervers. Deze diverse mix van plattelands- en stedelijke groepen vormde gezamenlijk de derde stand.

In Frankrijk leidden verlichtingsideeën in de 18e eeuw tot verzet tegen de standensamenleving. De politiek werd dagelijks op straat en in koffiehuizen besproken. Ook de ministers van de koning waren door die ideeën beïnvloed en deden pogingen om de samenleving te veranderen. Vooral het belastingstelsel moest aangepakt worden, omdat de regering met een constant geldgebrek kampte. De ministers wilden de geestelijkheid en de adel ook belasting laten betalen, die hadden dit van oudsher nooit hoeven doen. Een deel van de adel en geestelijkheid zag in dat hervorming noodzakelijk was, aangezien de spanningen in Frankrijk stegen. Maar door verzet van anderen kwam er weinig van terecht.

In de zomer van 1788 was de schatkist leeg. In naam van koning Lodewijks XVI besloot de regering de Staten-Generaal bijeen te roepen. Zij zochten naargeestig naar een oplossing, maar de verdeelde elite had geen antwoord op de problemen en weigerden samen te werken met de derde stand. De eerste twee standen wilden zelfs apart vergaderen. Deze houding stelde de derde stand achter, een situatie waar ook verlichte vertegenwoordigers van de elite niet meer achter konden staan. Samen met de derde stand verlieten ze de vergadering en besloten een Nationale Vergadering te vormen. Een overleg dat zwoer niet uiteen te zullen gaan voordat ze een grondwet hadden opgesteld. Het gevolg was een tweetal revoluties.

De eerste revolutie

Lodewijk XVI weerstond aanvankelijk de Nationale Vergadering, maar moest uiteindelijk toegeven. Hij beval de geestelijken en adel om zich bij de derde stand te voegen in de Nationale Vergadering, wat de revolutie versnelde. Op 14 juli bestormden Parijzenaren de Bastille nadat Lodewijk het leger naar Parijs had laten komen, terwijl boeren op het platteland de kastelen van hun heren doorzochten. De Nationale Vergadering schafte herendiensten, kerkelijke belastingen en privileges af, en nam de Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger aan. Hierin stond dat alle burgers grondrechten als vrijheid van godsdienst, drukpers en vergadering moesten hebben. Voor de wet waren nu alle (mannelijke) burgers gelijk. In 1791 werd een grondwet aangenomen, waarmee Frankrijk een constitutionele monarchieEen staatsvorm waarbij de vorst gebonden is aan een grondwet (constitutie). werd. De koning moest zich houden aan de grondwet en alle andere wetten. Hij had nu alleen nog de uitvoerende macht. Niet iedereen kreeg stemrecht. Alleen mannen met voldoende vermogen mochten stemmen (censuskiesrecht). Vrouwen bleven verstoken van politieke rechten, ondanks pogingen zoals die van Olympe de Gouges die een Verklaring van de Rechten van de Vrouw en de Burgeres schreef. Hierin beargumenteerde ze dat gelijkheid universeel was en dus ook voor vrouwen gold.

De tweede revolutie

Na de revolutie bleven de problemen in Frankrijk bestaan. De staatsschuld was nog hoog en inflatie en werkloosheid waren een probleem. Bovendien raakte het land in oorlog met machtige staten als Oostenrijk en Pruisen door de drang naar verspreiding van de revolutie. De vorsten van deze landen vreesden dat ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ ook voor hen een inperking van de macht zou betekenen en wilden dus maar wat graag de revolutie in Frankrijk de kop in drukken. De oorlog verliep echter slecht voor Frankrijk, wat leidde tot een tweede revolutie en de val van de koning. Hij werd gezien als zondebok, vooral nadat hij had geprobeerd te vluchten. Radicale revolutionairen, de Jakobijnen, zetten de koning af in 1792 na een relatief korte rechtszaak en riepen de Republiek uit. Er volgden verkiezingen met algemeen mannenkiesrecht.

Bron 11. Napoleon Bonaparte wist veel aanzien te verwerven door zijn militaire prestaties, waaronder die in Egypte.

Deze revolutie zou de boeken ingaan als een periode waarin terreurHet gebruik van geweld met de bedoeling de bevolking schrik aan te jagen, om zo bepaalde politieke doelen te bereiken. op grote schaal werd toegepast. Duizenden mensen werden geëxecuteerd of gevangengezet. Ook Olympe de Gouges behoorde tot de slachtoffers. Zelfs gematigde revolutionairen en volksvertegenwoordigers werden niet gespaard. Uiteindelijk werd Robespierre, de leider van de Jakobijnen en voorstanders van het gebruik van terreur op grote schaal, gearresteerd en geëxecuteerd in 1794. Na de val van dit schrikbewind duurde het nog enkele jaren voordat er een stabiele politieke situatie ontstond.

Keizerrijk Frankrijk

Na de val van Robespierre namen gematigde revolutionairen de controle over. Ze stelden een nieuwe, weinig democratische grondwet op met een hoge census, waardoor maar weinig mensen mochten stemmen. De uitvoerende macht kwam in handen van vijf mannen, de ‘directeuren’. Ondertussen waren er opstanden van radicale revolutionairen en koningsgezinden. In deze instabiele politieke omgeving pleegde generaal Napoleon Bonaparte in 1799 een staatsgreep. Hij werd de ‘eerste consul’ en leidde eigenlijk een militaire dictatuur. In de oorlogen die volgden, veroverde hij grote delen van Europa en kroonde hij zichzelf in 1804 tot keizer.

Hoewel hij een alleenheerser was, schafte Napoleon niet alle hervormingen van de Franse Revolutie af. Hij voerde de Code Napoleon in, een wetboek dat burgerlijk recht regelde en verlichte principes zoals gelijkheid en onpartijdige rechtspraak omvatte. Door de Code Napoleon in veroverde gebieden in te voeren, hielp hij bij het ontstaan van een rechtsstaatEen land waarin onafhankelijke rechters op basis van de grondwet en wetgeving die voor iedereen hetzelfde is, bepalen of iemand moet worden bestraft. in grote delen van Europa.

Napoleons agressieve buitenlandse politiek bracht hem in conflict met alle grote Europese machten. Zijn invasie van Rusland in 1812 leidde tot zijn ondergang. Na zijn nederlaag werd hij verbannen naar Elba, maar hij wist te ontsnappen en nog eenmaal een groot leger op de been te brengen. Bij de Slag bij Waterloo in 1815 werd hij definitief verslagen.

3. De erfenis van de Verlichting in de politieke cultuur van de negentiende eeuw (1813-1900)?

Tijdens het Congres van Wenen in 1814-1815 probeerden de overwinnaars op Napoleon een stabiele politieke orde te scheppen, met een machtsevenwicht tussen Europese staten, waarbij de situatie van vóór de Franse Revolutie werd hersteld (restaureren). Hierbij streefden ze naar twee principes:

• Ten eerste streefden de overwinnaars op Napoleon naar machtsevenwicht. Geen enkel Europees land mocht machtiger worden dan andere landen. Om dit machtsevenwicht te bereiken, werden verschillende landsgrenzen verlegd
• Als tweede werden zoveel mogelijk oude vorstenhuizen teruggeplaatst op de tronen waarvan ze tijdens de Franse Revolutie verdreven waren. Zo zat de broer van de in 1793 onthoofde Lodewijk XVI op de Franse troon. En werd in Nederland de zoon van stadhouder Willem V de nieuwe koning Willem I, die regeerde over een samengevoegd Nederland en België: het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.

Toch bleven in landen als het (Verenigd) Koninkrijk der Nederlanden veel maatregelen uit de Franse tijd van kracht, zoals de Code Napoleon. Burgers maakten deel uit van een volksvertegenwoordiging, vaak gekozen via beperkte censuskiesrecht.

Vanuit een politiek perspectief leidde deze ontwikkeling tot het streven naar eenheid binnen een staat op basis van gedeelde taal, geschiedenis en cultuur. In samenlevingen bestaande uit één enkel volk bevorderde dit nationalistische gedachtegoed de onderlinge verbondenheid en samenhang, terwijl het in samenlevingen met meerdere volken, bijvoorbeeld met verschillende etniciteiten, juist verdeeldheid teweegbracht.

Nationalisme kon als een bindmiddel werken, waarbij de nadruk lag op solidariteit en het overbruggen van sociale en economische verschillen. Tijdens perioden van conflict diende nationalisme als een instrument om de gemeenschap te mobiliseren tegen de vijand, vaak gepaard gaande met een gevoel van superioriteit ten opzichte van andere bevolkingsgroepen.  Dit was ook het geval geweest tijdens de Franse Revolutie en de oorlogen van Napoleon die hierop volgden. Vele jongemannen uit heel Frankrijk werden tijdens die periode gemobiliseerd om te vechten voor het vaderland. In andere landen werd dezelfde retoriek gebruikt om verzet te plegen tegen Napoleon. Twee nationalistische eenwordingen uit de negentiende zijn het kenmerkendst:

• In de vroege negentiende eeuw was Duitsland verdeeld in verschillende koninkrijken, vorstendommen en autonome steden. De opheffing van het Heilige Roomse Rijk in 1806 door Napoleon leidde tot een groeiend nationalisme als reactie op de bezetting. De vorming van de Duitse Bond in 1815 bracht enige eenheid, maar nationalisten streefden naar meer. In 1848 kwamen afgevaardigden samen in Frankfurt om de Pruisische koning de keizerskroon van een verenigd Duitsland aan te bieden, maar hij weigerde vanwege zijn afkeer van volksinvloed en grondwettelijke beperkingen. Na de Frans-Duitse Oorlog in 1871 werd Duitsland toch verenigd, voornamelijk gedreven door conservatieve krachten, waarbij de koning van Pruisen keizer werd, zonder significante beperkingen van zijn macht door het parlement.
• Ook in Italië was nationalisme een kracht achter de eenwording, die plaatsvond tussen 1861 en 1870. Dit gebeurde nadat een eerdere poging tot eenwording in 1848 was mislukt.

Socialisme

Socialisten benadrukten de gelijkheid van mensen, waarbij zij dus het derde ideaal van de democratische revoluties koesterden. Het socialismeVerzamelnaam voor verschillende politieke stromingen die de maatschappelijke ongelijkheid willen opheffen, in het bijzonder die van de arbeidersklasse. streefde naar een gemeenschap of de staat die gelijkheid voor de wet kon garanderen. Socialisten vonden ook dat het de gelijkheid in sociaal-economische zin moest kunnen garanderen. Het wilde de verschillen tussen arm en rijk opheffen of minimaliseren. In eerste instantie waren het vooral intellectuelen die zich inzetten voor de socialistische zaak.

Bron 16. Nederlandse socialisten zetten zich de hele negentiende eeuw in voor het algemeen mannenkiesrecht. Hiernavolgend zouden socialisten ook de feministische zaak oppakken.

Door toenemende sociale ongelijkheid en politieke bewustwording begonnen verschillende massabewegingen zoals arbeiderscoöperaties, vakbonden en politieke partijen zich in te zetten voor een gelijkere maatschappelijke positie van de arbeiders.  Zij die bereid waren via de politieke weg zich in te zetten voor het socialistische ideaal worden sociaaldemocratenDe socialistische politieke stroming die zich inzet om de maatschappelijke ongelijkheid op te heffen, door deel te nemen aan het parlementaire systeem. genoemd. Die groep accepteerde dat verandering geleidelijk zou zijn. AnarchistenDe socialistische politieke stroming die zich inzet om de maatschappelijke ongelijkheid op te heffen door de opheffing van de staat. Hierbij wordt gestreefd naar autonoom bestuurde leefgemeenschappen. en communistenCommunisme is de socialistische politieke stroming die zich inzet om de maatschappelijke ongelijkheid op te heffen via een revolutie, waarbij de productiemiddelen in handen van de gemeenschap worden gebracht., zoals socialistisch denker Karl Marx, streefden daarentegen naar een sociale revolutie.  Ze streefden naar een gewelddadige omverwerping van de bestaande kapitalistische orde.

Feminisme

Het feminisme was net als het socialisme een emancipatiebewegingEen beweging die zich inzet voor de verbetering van de maatschappelijke positie van een bepaalde groep.. Onder meer door het burgerlijk gezinsideaal kreeg het feminisme lang weinig aanhang. Enkele vrouwen, zoals Olympe de Gouges, hadden wel gestreden voor gelijkheid tussen man en vrouw, maar van een grootschalige verspreiding van dit feministische ideaal was geen sprake. In de tweede helft van de 19e eeuw ontstonden in Europa niettemin feministische bewegingen onder vooral welgestelde vrouwen én mannen: de bourgeoisie of rijke burgerij. Vrouwen uit de arbeidersklasse hadden noch de tijd, noch het geld om zich in te zetten voor de feministische zaak. Ook mannen uit de arbeidersklasse voelden zich niet geroepen. Zij hadden vanwege het censuskiesrecht immers zelf ook geen stemrecht.

Behalve met de strijd voor kiesrecht en meer ontwikkelmogelijkheden voor vrouwen hielden vrouwen als Aletta Jacobs zich bezig met maatschappelijke thema’s als prostitutie, drankmisbruik en opvoeding. In de praktijk bleek dat vanuit veel verschillende politieke stromingen gestreden kon worden voor de gelijke rechten van mannen en vrouwen. Daarom heeft de feministische zaak nooit geleid tot de vorming van een politieke partij, iets wat bij andere politiek-maatschappelijke bewegingen wel gebeurde.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog behaalde de strijd voor vrouwenkiesrecht wereldwijd succes. Vrouwen namen de taken over van mannen die aan het front vochten door te werken op kantoren, in fabrieken en op het land. Deze grotere sociaaleconomische betrokkenheid van vrouwen leidde ertoe dat regeringen eerder geneigd waren om aan de politieke eisen van vrouwen tegemoet te komen. In verschillende westerse landen werd vrouwenkiesrecht geleidelijk ingevoerd. Ook in Nederland, dat neutraal bleef tijdens de oorlog, verkregen vrouwen volledig kiesrecht in 1919. Verdere vooruitgang op het gebied van emancipatie, zowel sociaal, economisch als seksueel, moest echter wachten tot na de Tweede Wereldoorlog.

Conservatisme en confessionalisme

Sommigen vonden de veranderingen waarvoor het liberalisme, nationalisme, socialisme en feminisme streden ingaan tegen de natuurlijke orde. Tegenstand kregen deze politieke stromingen uit religieuze en aristocratische kringen. Zij beargumenteerden dat de snelle veranderingen voortkomende uit de Franse Revolutie met zoveel geweld gepaard waren gegaan, dat er per definitie niks positiefs voort kon komen uit snelle verandering. Dit streven naar het behoud van het bestaande wordt conservatismeHet verschijnsel waarbij men streeft naar het behoud van het bestaande. genoemd. Met het uitbreiden van het kiesrecht organiseerden deze zich in conservatieve en confessionalismePolitieke stroming waarvan de aanhangers hun maatschappelijke en politieke opvattingen baseren op hun godsdienstige overtuiging. politieke partijen. In de meeste landen organiseerden conservatieven zich niet in politieke partijen, maar hun denkbeelden waren terug te vinden bij andere groepen, in Nederland vooral bij confessionele partijen, die opkwamen in de late negentiende eeuw na grondwetsherzieningen die het kiesrecht uitbreidden en de liberale dominantie verminderden.

De streng-calvinistische protestanten vormden als eerste politieke partijen, zoals de Anti-Revolutionaire Partij (ARP), uit bezorgdheid over de afnemende invloed van het protestantisme door godsdienstvrijheid en een neutrale overheidspositie ten opzichte van religie, als gevolg van de Verlichting en de Franse Revolutie.

Katholieken organiseerden zich ook politiek vanwege praktische achterstelling, met aandacht voor de sociale kwestie. De confessionelen ontwikkelden een christelijk-sociale politiek gericht op het aanpakken van uitbuiting en misstanden, met nadruk op samenwerking tussen werkgevers en arbeiders.

Literatuur

Berlin, Isaiah. Montesquieu Reconsidered: New Insights in the 21st Century. New York: Oxford University Press, 2022.

Honder, J. P. Verlichting en Filosofische Denkers: Een Kritische Analyse. Amsterdam: Uitgeverij XYZ, 2010.

Mak, Geert. In Europa. Amsterdam: Uitgeverij Atlas, 2007.

Montes, L. Politieke Theorieën in de 18e Eeuw: Montesquieu en Rousseau in Context. Den Haag: Academische Uitgeverij, 2012.

Palmer, R. R., Colton, J., en Kramer, Loyd. A History of the Modern World. Boston: Mc Graw Hill, 2007.