De Tweede Wereldoorlog: de wereld in vlammen
Hoofdvragen
Hoe verliep de Tweede Wereldoorlog?
Hoe organiseerde Nazi-Duitsland de Jodenvervolging?
Hoe verliep de Duitse bezetting van Nederland?
In 1933 werden verkiezingen gehouden waar de NSDAP als één van de grootste partijen uit naar voren kwam. Voor Adolf Hitler was deze machtstoename niet voldoende. Door slim gebruik te maken van de Rijksdagbrand in 1933 wist hij alle andere politieke partijen uit te schakelen. Hitler werd een dictator. Zijn dictatorschap zou leiden tot de nazificatie van de Duitse samenleving. In deze nieuwe totalitaire staat werd de belang van het individu afgeschreven: de burger was er voor de staat. Met deze gedachte zou Adolf Hitler de wereld in een nieuwe allesverwoestende oorlog storten, waarin gruwelijkheden werden begaan. Hele bevolkingsgroepen werden vermoord en steden weggevaagd met één enkele bom.
- 37 De rol van Moderne propaganda- en communicatiemiddelen en vormen van massaorganisatie.
- 38 Het in praktijk brengen van totalitaire ideologieën communisme en fascisme/nationaalsocialisme.
- 40 Het voeren van twee wereldoorlogen.
- 41 Racisme en discriminatie die leidden tot genocide, in het bijzonder op joden.
- 42 De Duitse bezetting van Nederland.
- 43 Verwoestingen op niet eerder vertoonde schaal door massavernietigingswapens en de betrokkenheid van de burgerbevolking bij oorlogvoering.
- 44 Vormen van verzet tegen het West-Europese imperialisme.
4. Nog een wereldoorlog?
- Kan uitleggen waarom Frankrijk en Engeland overgingen tot appeasementpolitiek.
- Kent de 4 fasen van de Tweede Wereldoorlog: Duitsland valt aan, bezetting van Europa, Duitsland wordt teruggedrongen, bevrijding van Europa; en de belangrijkste gebeurtenissen binnen elke fase.
- Kan het succes van de Wehrmacht verklaren.
- Kan uitleggen dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog sprake was van een totale oorlog en vernietiging op nooit eerder vertoonde schaal.
- Kan aangeven op welke 4 manieren de Tweede Wereldoorlog anders was dan de Eerste Wereldoorlog (verdiepingsstof).
- Leerdoelen
- Kan uitleggen waarom Frankrijk en Engeland overgingen tot appeasementpolitiek.
- Kent de 4 fasen van de Tweede Wereldoorlog: Duitsland valt aan, bezetting van Europa, Duitsland wordt teruggedrongen, bevrijding van Europa; en de belangrijkste gebeurtenissen binnen elke fase.
- Kan het succes van de Wehrmacht verklaren.
- Kan uitleggen dat er tijdens de Tweede Wereldoorlog sprake was van een totale oorlog en vernietiging op nooit eerder vertoonde schaal.
- Kan aangeven op welke 4 manieren de Tweede Wereldoorlog anders was dan de Eerste Wereldoorlog (verdiepingsstof).
- Extra uitleg
Toen Hitler aan de macht kwam, voerde hij uit wat hij de kiezers had beloofd: hij draaide het Vredesverdrag van Versailles terug. Na de machtsovername nam de NSDAP verschillende besluiten die in strijd waren met dit verdrag.
De strijd om ‘Lebensraum’
Om Duitsers meer leefruimte te geven, bedoeld om het Duitse volk uit te breiden (Lebensraum), werd gewerkt aan een nieuw leger, het Duitse leger onder leiding van Hitler (Wehrmacht), omdat oorlog volgens Hitler onvermijdelijk was. In 1935 voerde hij opnieuw de dienstplicht in, terwijl dit volgens het verdrag verboden was. In 1936 bezetten Duitse troepen het Rijnland, dat in 1919 aan de geallieerden was afgestaan. Dit gebied was belangrijk vanwege de grondstoffen, zoals kolen en staal. In maart 1938 ging Nazi-Duitsland nog verder. Het Duitse leger marcheerde Oostenrijk binnen. Alle Duitsers moesten samenleven in een groot Duitsland, aldus Hitler. Dat noemde hij: Thuis in het Duitse Rijk (Heim ins Reich). Ook de Oostenrijkers, als ‘broedervolk’, moesten zich bij hem aansluiten. Deze aansluiting van Oostenrijk bij Duitsland (Anschluss) was de eerste uitbreiding van velen die nog zouden volgen. Vervolgens eiste Hitler het grensgebied met Tsjecho-Slowakije op, het Sudetenland. Daar woonden veel Duitssprekenden die volgens Hitler werden gediscrimineerd. Bovendien was dit gebied belangrijk vanwege de industrie, die kon bijdragen aan zijn plannen voor een groot Duits rijk. Als Tsjecho-Slowakije niet zou toegeven, zou dat oorlog betekenen.
Tsjecho-Slowakije had een verdrag met Frankrijk, waarin stond dat Frankrijk zou helpen bij een conflict. Hierdoor kon een ruzie tussen Duitsland en Tsjecho-Slowakije uitlopen op een Europese oorlog. Maar Frankrijk en Engeland waren nog niet hersteld van de vorige oorlog en vreesden een nieuw conflict. Premier Daladier van Frankrijk en premier Chamberlain van Engeland reisden daarom naar München om met Hitler te overleggen. Zij vonden zijn eisen redelijk: alleen de gebieden innemen waar Duitssprekenden woonden. Tsjecho-Slowakije kreeg te horen dat Frankrijk en Engeland hen niet zouden helpen. In november 1938 werd in München zelfs een conferentie gehouden waarbij Engeland en Frankrijk delen van Tsjecho-Slowakije aan Hitler overdroegen om hem tevreden te stellen. Dit werd de AppeasementpolitiekPolitiek van Engeland en Frankrijk om Hitler tevreden te houden en oorlog te vermijden. genoemd. Bij zijn terugkeer in Londen liet Chamberlain trots zijn getekende afspraak met Hitler zien en zei: ‘goede vrienden, dit is de tweede keer in onze geschiedenis dat een Britse premier uit Duitsland terugkomt met een eerzame vrede. Wij zullen in onze tijd alleen vrede kennen. Ga naar huis en slaap rustig, er komt geen oorlog met Hitler’. Kort daarna trok het Duitse leger het Sudetenland binnen.
Bron 17. De Britse premier Neville Chamberlain verwachte door Hitler tegemoet te komen, een nieuwe oorlog te voorkomen.
In maart 1939 ontdekte Chamberlain zelf hoe weinig Hitlers beloften waard waren: de Wehrmacht bezette ook de rest van Tsjecho-Slowakije. Het gebied dat nog zelfstandig leek, werd een gedwongen bondgenoot van Nazi-Duitsland. Engeland en Frankrijk protesteerden en waarschuwden dat toekomstige agressie van Duitsland niet geaccepteerd zou worden. Deze Frans-Engelse dreigementen kregen pas echt gewicht als ook de Sovjet-Unie (SU) hen zou steunen. Tot grote verrassing van de West-Europese landen sloten de SU en Nazi-Duitsland in 1939 echter het Molotov-Ribbentrop-pact, waarin zij beloofden elkaar niet aan te vallen. Bovendien werd in dit verdrag afgesproken dat Polen in het geheim verdeeld zou worden.
De aanval is geopend!
Op 1 september 1939 viel het Duitse leger zonder oorlogsverklaring Polen binnen. Deze aanval werd de directe aanleiding voor de Tweede Wereldoorlog. Drie dagen later verklaarden Frankrijk en Engeland de oorlog aan Duitsland. De Duitsers gebruikten een nieuwe aanvalstactiek: de BlitzkriegLetterlijke betekenis: bliksemoorlog. Bij deze manier van oorlogvoeren is het de bedoeling dat de tegenstander zo snel mogelijk wordt overrompeld door de inzet van voertuigen en zwaar geschut. . Het Poolse leger werd van twee kanten ingesloten. De Duitse aanvallen waren onverwacht en maakten gebruik van tanks, ondersteund door zware luchtaanvallen en bommenwerpers. Hierdoor had het Poolse leger geen schijn van kans.
In april veroverde Nazi-Duitsland Denemarken en Noorwegen. Op 10 mei 1940 volgde de aanval op Nederland, België en Frankrijk. Ook de legers van deze landen werden onder de voet gelopen. Frankrijk, een van de grootste en sterkste landen van Europa en winnaar van de Eerste Wereldoorlog, werd in vijf weken verslagen. De Engelse soldaten die te hulp kwamen, konden maar ternauwernood ontsnappen vanaf het strand bij Duinkerken. Engeland stond door de Franse overgave alleen in de oorlog. Toch kwam er geen snelle Engelse nederlaag. De Duitse Luftwaffe (luchtmacht) wist de Engelse luchtmacht niet uit te schakelen. Daarom werden elke nacht bombardementen uitgevoerd op Engelse steden. Het doel was de bevolking angst aan te jagen, zodat zij niet verder wilde vechten. Maar de Engelsen boden weerstand, onder leiding van de nieuwe premier Winston Churchill.
De strijd om het Oosten
Toen bleek dat hij Engeland niet snel kon veroveren, besloot Adolf Hitler de Sovjet-Unie aan te vallen. Deze aanval kreeg de naam ‘Operatie Barbarossa’. In 1941 begon deze grootschalige militaire operatie tegen de Sovjet-Unie. Omdat Nazi-Duitsland op veel fronten oorlog voerde, had het dringend grondstoffen nodig zoals olie en staal, maar ook landbouwgrond voor Duitse boeren. Deze grondstoffen en dat land waren vooral in het zuiden en oosten van de SU te vinden. De aanvankelijke snelle Duitse opmars liep in 1942 vast bij de steden Leningrad en Stalingrad. Door de strenge winters in het Russische deel van de Sovjet-Unie raakten de Duitse soldaten uitgeput en kwamen hun voorraden op. Ook de oorlogsvoering van Nazi-Duitsland in Noord-Afrika verliep niet beter. In 1942 verloor de Duitse generaal Rommel in Egypte de slag bij El Alamein. Vanaf 1943 werden de Duitse legers steeds verder teruggedrongen.
Bron 21. De oorlogstactieken van de Sovjet-Unie werden beperkt door de productiecapaciteit van wapens en munitie.
De oorlog in Azië
In Azië begon Hitlers bondgenoot Japan aan een opmars. Dit land wilde een groot Aziatisch keizerrijk stichten en daarnaast extra grondstoffen veroveren. Japans grootste concurrent in de Aziatische wateren was Amerika, dat daar enkele koloniën had. Op 7 december 1941 viel Japan de marinebasis Pearl Harbor op Hawaï aan, als een preventieve actie. Een dag later verklaarde de Amerikaanse president Roosevelt de oorlog aan Japan en zijn bondgenoten.
Onder andere dankzij de deelname van Amerika werd 1942 een keerpunt in de oorlog. De VS gaf militaire en financiële steun aan de landen die vochten tegen Hitler en zijn bondgenoten, de asmogendhedenDuitsland, Italië en Japan, die samenwerkten tijdens de Tweede Wereldoorlog.. Daar bleef het niet bij. De Amerikaanse vloot bleek sterker te zijn dan de Japanse vloot, toen deze werd verslagen bij de Midway-eilanden.
Een wereldoorlog
Na de Slag bij Stalingrad vroeg Stalin, de leider van de Sovjet-Unie, om een tweede front in West-Europa zodat niet alleen het Russische leger tegen de Duitse WehrmachtHet Duitse leger onder leiding van Hitler. hoefde te vechten. Frankrijk, Engeland, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie – samen de geallieerdenDe landen die samen tegen Duitsland, Italië en Japan vochten in de Tweede Wereldoorlog. genoemd – spraken af dat ze de nachtelijke bombardementen op de Duitse oorlogsindustrie en de Duitse steden zouden opvoeren. Dit was dezelfde tactiek waarmee Hitler eerder snel Europa had veroverd. Bovendien spraken de geallieerden af dat ze vanuit Engeland een bevrijdende invasie zouden voorbereiden: Decision-day of D-dayDe dag waarop de geallieerden op 6 juni 1944 in Normandië landden om West-Europa te bevrijden.. Het plan was om te landen op de stranden van Normandië in Frankrijk en Nazi-Duitsland al in 1944 te verslaan. Op 6 juni 1944 landden Amerikaanse, Engelse en Canadese troepen op de Franse kust. In de winter van 1944 begonnen de Duitsers aan een tegenaanval. Hierdoor werd het geplande overwinningsjaar niet gehaald. Pas in 1945 vielen de geallieerden Duitsland binnen. Het Sovjetleger trok als eerste Berlijn binnen. Op 30 april 1945 pleegde Hitler zelfmoord. Een week daarna gaf Duitsland zich over. Kort daarna werd de Conferentie van Potsdam georganiseerd. Hier werd besproken: ‘wat te doen met Duitsland na de oorlog’? In ieder geval moesten de Duitse grenzen van voor de oorlog hersteld worden. Dit betekende dat Duitsland veel van de veroverde gebieden in het oosten kwijtraakte. Duitsers die daarnaartoe waren verhuisd, waren al deels door de Sovjet-troepen op meedogenloze wijze verjaagd. Die twaalf miljoen HeimatvertriebenenDuitse vluchtelingen die na de oorlog uit het oosten werden verdreven. waren gedwongen alles achter te laten en te vluchten voor hun leven.
In Azië was de oorlog nog niet gewonnen. Japan vocht door. De Verenigde Staten veroverden eiland na eiland, maar Japan weigerde zich over te geven. Om verdere soldatenlevens te sparen, werd een nieuw wapen ingezet. De nieuwe president Truman – die de onverwachts gestorven Roosevelt had opgevolgd – gaf het bevel om twee atoombommenKernwapens gevuld met nucleaire stoffen zoals uranium en radium, die enorme explosies veroorzaken en langdurige radioactieve straling achterlaten. te werpen op Hiroshima en Nagasaki. Beide steden werden verwoest door de bommen en de daaropvolgende vlammenzee. Hele woonwijken werden weggevaagd; duizenden Japanners werden in één seconde gedood. Kort daarop tekende de Japanse keizer Hirohito de capitulatieDe officiële overgave van een land tijdens een oorlog.. De Tweede Wereldoorlog was voorbij.
Verdiepingsstof: Een andere wereldoorlog
In 1914 waren duizenden mensen dolenthousiast geweest om een oorlog te beginnen. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog heerste de blijdschap niet. De volwassenen herinnerden zich nog de vernietiging van de vorige oorlog. Bij een nieuwe oorlog, met nog grotere wapens, vreesden ze het ergste: zouden er gifgasbommen uit vliegtuigen geworpen worden? Er zijn enkele grote veranderingen te geven in de oorlogsvoering voor de Tweede Wereldoorlog ten opzichte van de Eerste Wereldoorlog.
Bron 30. Door het gebruik van wapens als vliegtuigen en tanks was de oorlog mobieler dan oorlogsvoering ooit was geweest.
- Allereerst werden zowel de Eerste als de Tweede Wereldoorlog op wereldschaal uitgevochten. Toch lag het grootste strijdtoneel van de Eerste Wereldoorlog in West-Europa, terwijl in de Tweede Wereldoorlog net zo grote strijdtonelen te vinden waren in Noord-Afrika en Azië. Bovendien waren niet alleen Europese landen de agressorsDegene die als eerste aanvalt.. Ook Aziatische landen, zoals Japan, hadden imperialistische ambities.
- Ten tweede kan de oorlog van 1939-1945 worden bestempeld als een bewegingsoorlog. Voertuigen, vliegtuigen en schepen waren sterk verbeterd. Grote groepen soldaten konden bijvoorbeeld in vliegtuigen worden vervoerd om boven de vijandelijke linies te landen. Er werd veel gebruikgemaakt van parachutisten. Tanks kregen bovendien een nog belangrijkere rol in de oorlogsvoering. Hierdoor was het niet langer mogelijk om je als soldaat te verschuilen in een loopgraaf. Soldaten werden getraind om zich snel in kleine groepjes richting de vijand te bewegen. Het doel was niet meer om de vijand in man-tegen-mangevechten te bestrijden.
- Als derde verandering kan het gebruik van steeds destructievere wapens worden genoemd. De atoombom is het duidelijkste voorbeeld hiervan. Met dit soort wapens was het mogelijk om vernietiging aan te richten op een schaal die nooit eerder vertoond was. Hierdoor kwam het oorlogsgeweld nog dichter bij de burgerbevolking.
- Dat de burgerbevolking nog intensiever bij de oorlog betrokken werd, kan als vierde verandering worden aangewezen. De Tweede Wereldoorlog was nog meer een totale oorlog dan de Eerste Wereldoorlog. Burgers kregen te maken met massale propaganda, de economische gevolgen van de oorlog en direct oorlogsgeweld.
Door de Tweede Wereldoorlog werd steeds duidelijker dat oorlog koste wat kost voorkomen moest worden. Toch zou het nog vijftig jaar duren voordat landen steeds vaker op zoek gingen naar vreedzame oplossingen voor hun conflicten, in plaats van onmiddellijk naar de wapens te grijpen.
5. Joden krijgen de schuld
- Kent de oorsprong van het antisemitisme.
- Kan uitleggen waarom Joden als zondebok werden aangewezen door de NSDAP.
- Kent de anti-Joodse maatregelen van de NSDAP.
- Kan uitleggen dat de genocide op de Joden in 3 fasen verliep: isoleren, concentreren en elimineren.
- Leerdoelen
- Kent de oorsprong van het antisemitisme.
- Kan uitleggen waarom Joden als zondebok werden aangewezen door de NSDAP.
- Kent de anti-Joodse maatregelen van de NSDAP.
- Kan uitleggen dat de genocide op de Joden in 3 fasen verliep: isoleren, concentreren en elimineren.
- Extra uitleg
Bron 31. Propaganda film ‘De eeuwige Jood’ was een nazistische visie op de kerneigenschappen van Joden. In deze visie werden Joden afgeschilderd als kwaadaardig en duivels.
In West-Europa woonden al eeuwenlang Joden. De Joodse bevolking had zich aangepast aan de gewoonten, normen en waarden van het land waarin zij woonden. Veel van deze Joodse inwoners voelden zich in de eerste plaats een burger en pas in de tweede plaats een Jood. Daarnaast hield een grote groep zich niet meer bezig met het geloof. In Duitsland gold hetzelfde. De Joden vormden een kleine minderheid: slechts 1% van de bevolking (500.000 mensen). In Oost-Europa was dit aantal veel groter. In Polen woonden 3,5 miljoen Joden en in de Sovjet-Unie 3 miljoen. Over het aantal Joden in andere Oost-Europese landen zijn weinig gegevens, maar ook daar lopen de schattingen in de miljoenen. Vanaf 1933 zou dit aantal langzaam dalen. Overal waar Nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie de macht overnamen, werden Joden gediscrimineerd en bedreigd.
Antisemitisme nieuw?
Antisemitisme was niet nieuw. Het ontstond al in de eerste eeuw na Christus. In de tijd van de Romeinen werden Joden verdreven uit Palestina. Zij verspreidden zich over verschillende landen. Dit werd de grote diasporaDe grootschalige verspreiding van het Joodse volk. genoemd. Deze verspreide groepen bleven vaak een hechte gemeenschap vormen met hun eigen gewoonten. Joden werden om die reden, en ook om religieuze redenen, in het christelijke Europa vervolgd. Zo werden zij in de middeleeuwen slachtoffer van kruistochten, die als doel hadden andersgelovigen te bestrijden. In dit middeleeuwse Europa kregen Joden de schuld van de dood van Jezus Christus en werden zij vaak aangewezen als veroorzakers van (natuur)rampen, oorlogen en epidemieën. De Joden werden dus bij het minste of geringste als zondebok gebruikt.
Het opkomende nationalisme maakte de discriminatie van Joden erger. In deze periode werd het eigen volk heel belangrijk gevonden. Joden werden gezien als buitenstaanders en niet als onderdeel van het volk. De nationaalsocialisten maakten in de jaren dertig handig gebruik van dit al bestaande antisemitisme. De dolkstootlegende liet de Duitse bevolking geloven dat zij tijdens de Eerste Wereldoorlog verraden was. De bevolking ging op zoek naar deze verraders. De NSDAP maakte daar gretig gebruik van en wees de Joden aan als landverraders en profiteurs. De Joodse bevolking kreeg zo de schuld van het verlies van de oorlog in de schoenen geschoven.
Hitlers perfecte samenleving
Toen Hitler in 1933 de volledige macht kreeg, voerde hij zijn verkiezingsbeloften uit: de verraders van de Eerste Wereldoorlog straffen. Joden verloren hun baan en hun winkels en bedrijven werden geboycot (dat betekent dat mensen geen handel meer mochten drijven met hen) en later zelfs afgepakt. In 1935 kondigde de NSDAP tijdens de partijdag de Neurenberger rassenwetten af. Dit waren drie racistische wetten die op 15 september 1935, tijdens het Derde Rijk, in Duitsland werden ingevoerd. Door deze wetten werden Joodse inwoners van Duitsland tweederangsburgers. Het doel was om te voorkomen dat mensen uit zogenaamd hoogwaardige rassen zich zouden mengen met mensen die als minderwaardig werden gezien. In de praktijk betekende dit dat huwelijken tussen Joden en Duitsers verboden werden. Ook werden Joden officieel geen Duitse burgers meer; hierdoor hadden ze niet meer dezelfde rechten als andere Duitsers. Daarna werd er een J in hun paspoort gezet om aan te geven dat iemand Joods was. Joden mochten niet meer naar openbare plekken, zoals parken, bioscopen, theaters, dierentuinen, restaurants of andere gelegenheden. Vanaf 1941 werd de identificatieplicht nog strenger. Joden moesten een gele ster op hun kleding dragen, zodat ze altijd herkenbaar waren. Door al deze maatregelen werden Joodse inwoners steeds verder buiten de samenleving geplaatst.
Bron 32. Het antisemitisme uitte zich in openlijke discriminatie. Joodse winkels werden vernield; Joden mochten niet meer in openbare gelegenheden komen en op het laatst werden bedrijven zelfs onteigend. De Jodenhaat zou alsmaar toenemen in de landen die bezet werden door Nazi-Duitsland.
Bron 33. In de getto van Warschau moesten Joden werken in textielfabrieken. Zij maakten hier de kleding voor hun beulen. Door het harde werk, de slechte levensomstandigheden en een gebrek aan voedsel zouden veel sterven in de getto (klik naar rechts, maar pas op de afbeelding is grafisch!).
Van Kristalnacht tot concentratiekamp
In 1938 werd een Duitse diplomaat in Parijs door een negentienjarige Joodse jongen vermoord. Als reactie op deze gebeurtenis organiseerden de nazi’s een zogenaamde volkswoede tegen de Joden. In de nacht van 9 op 10 november werden overal in Duitsland en Oostenrijk Joodse winkels, bedrijven en synagogen door de SA en bereidwillige burgers vernield en in brand gestoken. De politie en brandweer grepen niet in. Door al het gebroken glas kreeg deze gebeurtenis de naam ‘Rijkskristalnacht’. Na deze nacht begon de NSDAP met het organiseren van deportaties. Joden, zigeuners, gehandicapten, Afro-Europeanen en homoseksuelen werden opgesloten in concentratiekampenIs een kamp waar mensen, meestal onder militaire dwang, bijeengebracht worden. Het is een inrichting om politieke tegenstanders of ongewenste mensen op grond van etnische, religieuze of sociale kenmerken te isoleren en psychisch en/of fysiek te breken, in sommige gevallen te doden., zoals Auschwitz en Treblinka. Hier moesten zij dwangarbeid verrichten, zoals stenen sjouwen, kanalen graven of kleding maken, wassen en herstellen. In deze kampen werden mannen en vrouwen gescheiden en sliepen zij opeengepakt in barakken. Hitler liet deze kampen vanaf 1933 bouwen om er zijn politieke tegenstanders – communisten, sociaaldemocraten en andere politici – in op te sluiten.
Daarnaast begonnen de nazi’s op een andere manier Joden te concentreren: in zogenaamde getto’sGetto is de benaming voor een stadswijk die voor het overgrote deel wordt bewoond door mensen die behoren tot een enkele etnische, religieuze of raciale groep. Vaak zijn deze mensen door de overheid of door de omstandigheden gedwongen om daar te wonen.. Deze methode werd vooral in Oost-Europa toegepast. Het bekendste voorbeeld is het getto van Warschau. Joden werden naar deze afgesloten stadswijken gedwongen, vaak ging dit gepaard met moordpartijen. De Joden die zich verstopten werden opgespoord door speciale eenheden, de Einsatzgruppen. Deze doodseskaders vermoordden op gruwelijke wijze Joden door hen te vergassen met uitlaatgassen, dood te schieten of levend te verbranden.
Bij de inval van Polen door de Sovjet-Unie in 1941 werd duidelijk dat ook daar het antisemitisme groot was. Duizenden Joden werden door Russische soldaten doodgeschoten en in massagraven gegooid. Eind 1941 waren al één miljoen Joodse mannen, vrouwen en kinderen in de Sovjet-Unie en in bezet Polen doodgeschoten.
Bron 34. Hitler over vreemde elementen in de samenleving. De video laat een goed beeld zien van de jodenhaat uit de jaren dertig.
Endlösung: de oplossing voor het Jodenvraagstuk
In januari 1942 kwamen enkele belangrijke nazi-leiders bij elkaar in een villa aan de Wannsee, een meer vlak bij Berlijn. Daar bespraken zij hoe zij het Joodse vraagstuk wilden oplossen. Er werd besloten om over te gaan tot de EndlösungDe term die de nazi’s gebruikten voor de definitieve uitroeiing van de Joden.. Enkele hooggeplaatste nazi’s werkten plannen uit om in korte tijd miljoenen mensen te vermoorden.
Er kwam een systematisch plan om deze Endlösung te organiseren. Eerst moesten de Joden zo effectief mogelijk worden opgepakt, vaak met hulp van de plaatselijke bevolking. Daarna zouden zij naar speciale kampen worden vervoerd. In Polen werden zes nieuwe vernietigingskampen gebouwd, zoals Treblinka, Sobibor en Auschwitz-Birkenau. Daar werden miljoenen mensen in speciaal ontworpen gaskamers vermoord met Zyklon B (blauwzuurgas). Per dag werden duizenden mensen met de trein naar de kampen vervoerd. Hun werd verteld dat zij alleen hun kostbaarheden mee moesten nemen. Hoewel velen vermoedden dat hen iets ergs te wachten stond, wisten ze niet dat zij meteen bij aankomst zouden worden vergast. De nazi’s deden alsof de slachtoffers eerst gingen douchen en daarna een maaltijd zouden krijgen. Zo voorkwamen zij paniek en konden kostbaarheden gemakkelijker worden ingenomen. De lichamen moesten door andere gevangenen worden verzameld en in kuilen begraven. Later werd dit vervangen door verbranding in crematoria, omdat dat sneller ging. Sommige vernietigingskampen bestonden slechts uit een station en één of meer gaskamers en crematoria, zoals Sobibor.
Van Holocaust tot rechtbank
Schatting is dat bijna 6 miljoen Joden stierven tijdens de HolocaustDe systematische Jodenvervolging en genocide door de nazi’s en hun bondgenoten voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.. Het precieze aantal is echter niet bekend, omdat in de laatste oorlogsmaanden de kampbewaarders niet meer de moeite namen om de namen van slachtoffers te noteren. Voor de nazi’s werd het belangrijker dat de vernietiging zo snel mogelijk werd uitgevoerd.
Na de capitulatie van Nazi-Duitsland werden de daders van de Joodse genocideHet opzettelijk uitmoorden van een grote groep mensen, vaak uit een land of behorend tot een etnische groep. berecht door een speciale rechtbank. Deze processen staan bekend als de processen van Neurenberg, omdat de veroordelingen plaatsvonden op dezelfde plek waar de NSDAP altijd haar partijdagen had gehouden. Het verzamelen van bewijs tegen de oorlogsmisdadigers was echter lastig. Toen het leger van de Sovjet-Unie richting Berlijn trok, hadden de Duitsers zoveel mogelijk kampen opgeruimd en er bossen overheen geplant. Hierdoor duurde het lang voordat de geallieerden volledig op de hoogte waren van de industriële schaal waarop Hitler deze genocide had gepland en uitgevoerd.
6. Nazi-Nederland?
- Kent de 3 fasen van de Nederlandse bezetting: acceptatie, groeiende anti-Duitse stemming en openlijk verzet.
- Kan uitleggen waarom de nazi’s een distributiesysteem instelden.
- Kan het verschil uitleggen tussen accommodatie, collaboratie en verzet; en beredeneren waarom Nederlanders en inwoners van Nederlands-Indië hiervoor kozen.
- Kan de gevolgen van de bezetting voor de vrijheid van meningsuiting aan de hand van kranten uitleggen (verdiepingsstof).
- Leerdoelen
- Kent de 3 fasen van de Nederlandse bezetting: acceptatie, groeiende anti-Duitse stemming en openlijk verzet.
- Kan uitleggen waarom de nazi’s een distributiesysteem instelden.
- Kan het verschil uitleggen tussen accommodatie, collaboratie en verzet; en beredeneren waarom Nederlanders en inwoners van Nederlands-Indië hiervoor kozen.
- Kan de gevolgen van de bezetting voor de vrijheid van meningsuiting aan de hand van kranten uitleggen (verdiepingsstof).
- Extra uitleg
Bron 37. Nazi-Duitsland zette een heel propaganda systeem in om de Nederlanders te overtuigen van de nationaalsocialistische ideologie.
Nederland had tijdens de Eerste Wereldoorlog de neutraliteitNeutraliteitspolitiek is het voeren van een politiek met als doel een land buiten internationale conflicten te houden. afgekondigd. Het wilde niet meegesleept worden in een allesvernietigend conflict. Ook in 1940 verwachtte Nederland neutraal te blijven. Dit liep echter anders, want op 10 mei 1940 vielen Duitse troepen vanuit de lucht en over land Nederland binnen. Het doel van de Duitse Wehrmacht was om snel door te stoten naar België en daarna Frankrijk. Toch bood het Nederlandse leger langer weerstand dan de Duitsers hadden verwacht, onder andere bij de Grebbelinie en bij Kornwerderzand aan de Afsluitdijk. Als gevolg van deze weerstand besloot de Duitse legerleiding Rotterdam te bombarderen. Omdat het Nederlandse leger standhield, werd de snelle Duitse opmars naar West-Europa vertraagd. Terwijl Rotterdam in vlammen stond, dreigden de Duitsers ook andere steden te bombarderen. Op 15 mei werd de Nederlandse overgave getekend. Ondertussen was koningin Wilhelmina per boot naar Engeland vertrokken, een dag later gevolgd door de regering. De Nederlandse koningin, het symbool van de Nederlandse macht, mocht geen marionet worden van de Duitsers! Vanuit Londen probeerden de koningin en de regering samen met de geallieerden Nederland en de rest van Europa te bevrijden.
Het leven gaat door
Door het bombardement op Rotterdam stierven negenhonderd Rotterdammers. Nog eens 78.000 raakten dakloos. Maar in de rest van Nederland ging het dagelijks leven door. Na de capitulatie kreeg Nederland een Duits bestuur onder leiding van de Oostenrijker Arthur Seyss-Inquart. Naar Duits voorbeeld werd in Nederland de democratie afgeschaft; het parlement werd ontbonden. De hoogste ambtenaren van de ministeries bleven tijdens de bezetting op hun post, maar moesten eerst een Ariërverklaring ondertekenen waarin stond dat zij geen Joods bloed hadden. Tot verbazing van de bezetter weigerden slechts acht ambtenaren deze verklaring te tekenen; duizenden anderen zetten wel hun handtekening. Zij probeerden er het beste van te maken door het nieuwe gezag te accepteren. Dat noemen we accommodatie.
In het eerste jaar van de oorlog veranderde er voor de meeste Nederlanders weinig. De Duitse bezetter wilde de Nederlanders winnen voor het nationaalsocialisme, omdat het een zogenaamd broedervolk was. In het begin leek de bezetting mee te vallen. Het leven ging door en de economie bloeide op door bestellingen uit Duitsland. Grote hoeveelheden schoenen, laarzen, elektromotoren en gloeilampen werden geëxporteerd naar Nazi-Duitsland. Hierdoor daalde de werkloosheid van de crisisjaren na de Beurskrach van 1929 snel. Een deel van de Nederlanders begon zelfs sympathie te krijgen voor de Duitse bezetter.
De economische bloei was van korte duur. Voedsel, kleding en brandstof werden steeds schaarserAls ergens te weinig van is., omdat dit vooral naar het Duitse leger ging. Om te zorgen dat het beschikbare voedsel eerlijk werd verdeeld onder de bevolking – zodat zowel arm als rijk iets kreeg – werd een distributiesysteemSysteem om goederen (eerlijk) te verdelen. ingevoerd. Schaarse producten konden alleen nog verkregen worden via bonkaarten, die werden uitgedeeld door speciale overheidskantoren. Alleen op vertoon van een identiteitsbewijs kon men zo’n bonkaart krijgen.
Een moeizame samenwerking
De samenwerking tussen de bezetter en de Nederlandse bevolking verliep steeds moeizamer. Daarom voerden de nazi’s een hardere aanpak in. In de zomer van 1942 werd de bezetting duidelijker merkbaar door de Arbeitseinsatz. Hierbij moesten Nederlandse mannen in Duitse krijgsdienst of werken in Duitse munitie- en wapenfabrieken. Veel mannen besloten onder te duiken. Toch werd de helft nog gevonden en naar Duitsland gestuurd. Daarnaast werden politieke tegenstanders en mensen die niet meewerkten opgesloten in werkkampen.
De bezetter begon in dezelfde periode met het doorvoeren van anti-Joodse maatregelen. Door gebruik te maken van de Nederlandse bevolkingsregisters wist de Duitse bezetter 160.000 inwoners aan te wijzen als Joods. Joodse leraren, studenten en scholieren werden niet meer toegelaten op Nederlandse scholen en universiteiten. Ook verschenen in het straatbeeld bordjes met de tekst: ‘verboden voor Joden’. Daardoor werden bioscopen, zwembaden en parken verboden terrein.
Op initiatief van de nazi’s werd de Joodse Raad opgericht. Dit was een overleg van vooraanstaande leden uit de Nederlandse Joodse gemeenschap dat officieel als doel had de gemeenschap te besturen. In werkelijkheid moest de raad alle bevelen van de bezetter uitvoeren en werd zij het gezicht van de anti-Joodse maatregelen en later van de deportaties. Na de oorlog werden veel raadsleden gevraagd naar hun motivatie om samen te werken met de nazi’s. Hun antwoord was vaak: ‘om ergere maatregelen te voorkomen en te redden wat er te redden viel’. Vooral in Amsterdam liepen de pesterijen uit op gewelddadige aanvallen. Bij razzia'sEen door de overheid georganiseerde jacht op een bevolkingsgroep. pakten de Duitsers willekeurig Joden op. Veel Amsterdammers konden het niet langer aanzien hoe de bezetter met ‘hun Joden’ omging. Uit protest legden zij op 25 februari 1941 het werk neer dat zij moesten verrichten voor de Duitse bezetter. Deze Februaristaking werd hard neergeslagen. De staking ging de geschiedenis in als de enige in West-Europa die ontstond uit protest tegen het antisemitische beleid van de nazi’s. Een deel van de Joden in Nederland kende de naziterreur al, omdat zij uit Duitsland waren gevlucht; onder hen de familie Frank. Samen met 25.000 andere Joden doken zij onder. Driekwart overleefde dit. Maar wie werd gevonden, werd samen met duizenden anderen gedeporteerd naar concentratiekampen in Duitsland en Polen. Ongeveer 102.000 Nederlandse Joden overleefden de oorlog niet, onder wie Anne Frank.
Ook andere Nederlanders werkten nauw samen met de bezetter, zoals de Nationaalsocialistische Beweging (NSB). Ook de Nederlandse Spoorwegen (NS) hielpen de bezetter: zij maakten de deportatie van Joden mogelijk door treinen beschikbaar te stellen. Deze samenwerking noemen we collaboratieHet samenwerken met de vijand..
Door de schaarste groeide het verzet in Nederland. Steeds meer verzetsgroepen organiseerden zich tegen de nazi’s. Zij probeerden de bezetter te dwarsbomen door overvallen te plegen, voedselbonnen te vervalsen voor onderduikers en Joden te helpen door hen te laten onderduiken of het land uit te smokkelen. Halverwege 1942 begon de meest georganiseerde hulp dankzij de oprichting van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO). Daarnaast drukten verschillende verzetsgroepen illegale kranten die niet door de Duitsers werden gecontroleerd. Kranten zoals Trouw en Het Parool bestaan vandaag de dag nog steeds.
Is dit het einde?
In september 1944 leek het einde van de oorlog in zicht. Via het geheime radiokanaal Radio Oranje werden Nederlanders door koningin Wilhelmina en haar regering geïnformeerd over de successen van de geallieerden en over de situatie in de Nederlandse koloniën. Want ook daar had de oorlog toegeslagen. In 1942 had Japan Nederlands-Indië veroverd, als onderdeel van de Japanse gebiedsuitbreiding in Azië. Tijdens de Japanse bezetting werden blanke Nederlanders opgesloten in kampen of gedwongen te werken aan de Birmaspoorweg. Indonesische nationalisten zoals Soekarno en Hatta werden met beloften van onafhankelijkheid overgehaald om samen te werken met de Japanners.
De zuidelijke provincies onder de Rijn konden bevrijd worden, maar een poging om ook het noorden te bevrijden mislukte. De bevolking in het noorden moest nog een winter onder Duitse bezetting doorstaan. In deze strenge winter van 1945 bereikte de schaarste een hoogtepunt. Duitse soldaten plunderden de steden, waardoor de bevolking honger leed. Naar schatting stierven 20.000 Nederlanders door honger en kou. Pas op 5 mei 1945 was Nederland volledig bevrijd.
Bron 40. Tekenaar Leen Jordaan keek in 1945 terug op vijf lange oorlogjaren. Dat deed hij in 150 spotprenten. Hierboven één van deze prenten. Bron: Verzetsmuseum
Verdiepingsstof: De Nederlandse pers
Nadat de nazi’s de macht in Nederland hadden overgenomen, begonnen zij met het censureren van de pers. De Duitse bezetter bepaalde via zogenoemde ‘persnoten’ welk nieuws in de kranten mocht verschijnen. Er mocht niet geschreven worden over Duitse nederlagen of geallieerde overwinningen. Ook de Jodenvervolgingen werden uit de kranten gehouden. Journalisten die de regels overtraden, werden ontslagen en vervangen door NSB’ers. Overtredingen konden bovendien leiden tot een zware straf, zoals deportatie naar een werkkamp. Sommige kranten weigerden zich te onderwerpen aan deze censuur en werden verboden, zoals het Fries Dagblad, Ons Noorden, De Maasbode en De Zeeuw. Andere kranten accepteerden de Duitse controle of werkten zelfs actief mee. Een voorbeeld daarvan is De Standaard. Deze krant was zo uitgesproken pro-Duits dat zij na de oorlog nooit meer terugkwam. Andere kranten, zoals De Telegraaf, kregen een tijdelijk verschijningsverbod opgelegd.
Toch was er in de pers ook sprake van verzet. Kranten probeerden echt nieuws te verbergen in hun artikelen of de teksten zo te schrijven dat de oplettende lezer tussen de regels door de waarheid kon ontdekken. Dit lukte bijvoorbeeld bij het Algemeen Handelsblad, totdat in juli 1941 de hoofdredacteur werd vervangen door een NSB’er. Vanuit propagandistisch oogpunt liet de bezetter bestaande kranten zoveel mogelijk voortbestaan, zodat lezers bleven vertrouwen in hun objectiviteit en het nieuws eerder voor waar aannamen. Propaganda werkte daardoor extra effectief: veel lezers namen berichten aan als feit, omdat zij de krant als betrouwbaar zagen.
Doordat de pers na 1941 bijna volledig onder censuur stond, begonnen verzetsgroepen hun eigen kranten te drukken. Bekende voorbeelden zijn Trouw en Het Parool, die beide vandaag de dag nog bestaan. Deze verzetskranten werden in het geheim verspreid om de bevolking van betrouwbaar nieuws te voorzien. Het maken en verspreiden van deze kranten was echter zeer riskant. Alleen al het bezit van zo’n krant kon levensgevaarlijk zijn. Er zijn meerdere gevallen bekend van arrestaties en executies nadat verzetskranten waren ontdekt.